Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Harakat shakllarining tasnifi.
Harakat shakllarini tasniflashda qaysi 
tamoyillarga rioya qilinishiga qarab bunday shakllarning har xil miqdori 
farqlanadi. XIX asrning saksoninchi yillarida materiya tashkil topishining 
turli darajalariga asoslanib, materiya harakatining besh asosiy shakli: 
mexanik, fizik, kimyoviy, biologik va ijtimoiy
harakatni qayd etgan. 
- mexanik harakat – turli jismlarning makonda bir joydan boshqa joyga 
koʻchishi: mayda zarralar harakati, katta jismlar, shu jumladan kosmik 
obyektlar harakati, materiya harakatining mexanik shakli boshqa har qanday 
shaklga kiruvchi eng sodda shakl sifatida namoyon boʻladi; 

---

194 
- fizik harakat – elektromagnetizm, gravitatsiya, issiqlik, yorugʻlik, 
ovoz, moddalar agregat holatining oʻzgarishini, fizika oʻrganuvchi issiqlik, 
yorugʻlik, elektr kuchini qamrab oladi; 
- kimyoviy harakat – noorganik va organik tabiatdagi turli kimyoviy 
reaksiyalarni, kimyoviy sintez jarayonlarini oʻz ichiga oladi;
- biologik harakat – jonli organizmlarda yuz beruvchi rang-barang 
biologik jarayonlar; - organik hayotni qamrab oladi. Ular tabiat sohasidagi 
asosiy shakllar hisoblanadi. Ulardan yuqorida yanada oliyroq soha – 
ijtimoiy-tarixiy jarayon mavjud; 
- ijtimoiy harakat – ijtimoiy oʻzgarishlarni, shuningdek fikrlash 
jarayonlarini qamrab oladi.
Harakatning har bir shakli nisbatan mustaqil boʻlsa-da, ularning 
barchasi bir-biri bilan bogʻliq. Harakatning murakkabroq shakli oʻzidan 
oldingi soddaroq shakllar negizida vujudga keladi, ularning sintezi 
hisoblanadi, lekin ularning oddiy yigʻindisidan iborat boʻlmaydi. Masalan, 
harakatning biologik shakli harakatning soddaroq fizik-kimyoviy shakllari 
negizida vujudga keladi, ularni oʻzining sharti sifatida oʻz ichiga oladi va 
harakatning oldingi shakllari bilan taqqoslaganda uning butunlay yangi shakli 
hisoblanadi. Xuddi shuningdek harakatning ijtimoiy shakli – kishilik 
jamiyatining vujudga kelishi va rivojlanishi ham harakatning biologik va 
oʻzidan oldingi boshqa barcha shakllarini oʻzining sharti sifatida oʻz ichiga 
oladi, lekin ularning yigʻindisi emas, balki harakatning butunlay yangi shakli 
hisoblanadi.
Harakat shakllari oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarni toʻgʻri tushunish 
murakkab obyektlar va jarayonlarni ilmiy bilish uchun ulkan ahamiyat kasb 
etadi. Koʻrsatilgan munosabatlar materiya harakati turli shakllarining oʻzaro 
ta‘siri bilan tavsiflanadi. Materiya harakati asosiy shakllarining keltirilgan 
tasnifi fan tabiat rivojlanishining teran aloqalarini endigina aniqlay boshlagan 
XIX asrning saksoninchi yillarida yaratilganedi. Oʻsha davrda hali koʻp narsa 
noma‘lum, koʻp narsalarni aniqlash lozim edi.
Fan rivojlanishining hozirgi bosqichida harakat shakllarining yuqorida 
keltirilgan tasnifi toʻldirish va aniqlik kiritishni talab qiladi. Kimyo, fizika, 
biologiya‘ning rivojlanishi, kompleks fanlarning paydo boʻlishi materiya 
harakati shakllari rang-barangligining yagona talqini toʻgʻrisida soʻz yuritish 
imkonini bermaydi. Shu sababli yangi tasniflar paydo boʻladi. Masalan, 
informatsion-kibernetik harakat, astronomik harakat, galaktika doirasidagi 
harakat, galaktikalar oʻrtasidagi harakat tilga olinadi. Materiya harakati 
muammolarini yoritishda falsafaning asosiy vazifalari shulardan iborat. 
Harakatning shakllari bir-biri bilan uzviy bogʻliq boʻlib, bunda har bir 
keyingi harakat oʻzidan oldingi harakatdan kelib chiqadi, unga asoslanadi, 
biroq, shunga qaramay, quyi shakl bilan bogʻlanmaydi. Harakatning 
murakkab shakllarini soddaroq shakllarga bunday bogʻlashga urinishlar 

---

195 
falsafa tarixida «mexanitsizm», «reduksionizm» (lot.