B. T. Toshmuhamedov

Yer qobig‘ining kimyoviy tarkibi (A. P.Vinogradov,
A.A.Yaroshevskiy, O.G .Soroxtin)
4-jadval
K im yoviy
elem ent-
lar oksid-
lari %
Yerning
birlamchi
moddasi
tarkibi
Differensiatsiya mahsulotlari
(yadro) Hoziigi
mantiya
Litosfera
Depletlashgan
mantiya
Y e r p o ‘sti
M agm atik jinslar turi
o ‘ta
asosli
Asosli
o ‘rta
Nordon
Fe
13,1
43,410
Ni
0,56
0,56
8.7
5,5
6,37
6,1
1,78
FeS
2,17
6,69
FeO
22,76
49,34
8,7
5,5
6,37
6,1
1,78
Fe20 3
—
—
8,7
2,8
5,38
1,2
1,57
S i 0 2
30,78
—
45,5
40,5
49,06
60,6
70,2
А12°
з
2,52
—
3,67
0,9
15,7
17,5
14,5
MgO
25,77
—
38,35
46,3
6,17
2,0
0,98
CaO
1,56
—
2,28
0,7
8,95
4,0
1,89
N a 20
0,3
—
0,43
0,1
3,1
4,0
3,48
KjO
0,016
—
0,012
0,04
1,52
2,7
4,11
58

---

Akademik A.Fersmanning fikricha Yerning kimyoviy tarkibini
1,1 % ni bilamiz, 3,6 % ni oz-m oz bilamiz, qolgan 93,3 % ni 
uncha bilmaymiz. Vinogradovning hisobiga ko‘ra Yer p o ‘stidagi 
kimyoviy elementlarning miqdori quyidagicha: 0 2 — 46,5 %, 
Si - 25,7 %, Al - 7,65 %, Fe - 6,24, C a - 5,8, N a - 2,8, 
Mg —3,23, К — 1,34, H — 0,18 tashkil etadi.
Yer sharining kimyoviy tarkibi
(foiz massasiga qarab) 
. . .
'~~~~~^^Elementlar Fe
0
Si
Mg N i Ca
s
Al Bosh­
Jami
M ualliflaf''-~~-^^^
qalar
P .N . Chervenskiy
67,8
11,3
5,8 4,3 6,2 0,5 0,7 0,4
3,0
100,0
F. Klark
67.2
12,3
7,0
2,1 6,0 M
1,0 1,9
0,9
100,0
G . V ashington
39,8 27,7 14,5 8,7 3,2 2,5 0,6 1,8
1,2
100,0
P. N iggli
36,9 29,3 14,9 6,7 2,9 3,0 0,7 3,0
2,6
100,0
1.1. Zaslavskiy
38,0 27,4
14,2 10,4 2,8 1,3 1,0 3,1 1,8
100,0
Olim lam ing izlanishi natijasida olingan m a’lum otlar, Yer 
qobig‘ini kimyoviy tarkibi va Yerning o ‘rtacha kimyoviy taribi 
yuqoridagi ikki jadvalda taqqoslash uchun keltirildi.
Norvegiyalik olim V.M. G oldshm idt fikricha, Yerning ichki 
qobiqlari, u qaynoq bo‘lgan vaqtda kimyoviy tarkibi bo‘yicha 
ajralgan. Hozirgi vaqtda yuqori m antiya ultirasos jinslardan 
(eklogit, piroksenit, peridotit, amfibolit) tashkil topgan.
Y er sharining havo va suv qatlam idagi issiqlik asosan 
Q uyoshdan keladigan issiqlikning Yer shari b o ‘ylab h ar xil 
tarqalishdan paydo bo‘ladi. Yer shari baland-past, o ‘nqir-cho‘nqir 
shaklda bo ‘lganligi va doim o o ‘z o ‘qi ham da Quyosh atrofida 
aylanishi tufayli uni Quyosh nurlari bir tekisda isitmaydi. Issiqlik 
Yerning havo va suv qatlam idan hatto uning qattiq qobig‘idan 
ham o ‘tadi, lekin bir tekisda o ‘tmaydi.
B irin ch id an , dengiz y u zasid an yuqoriga h ar 100 m etr 
ko ‘tarilganda harorat 0,5 gradusga kamayadi; ikkinchidan, Yer 
yuzasining o ‘simliklar bilan qoplanganligi, undagi havo va suv 
oqimlari ham Yer ichida issiqlikni o ‘tishida katta rol o'ynaydi.
K o‘p yillik kuzatishlar Quyoshdan keladigan issiqlik Yerning 
qattiq qobig'iga bir tekis o ‘tib bormasligini ko'rsatadi.
59

---

Yer qobig‘ining ichida va uning sirtida bo‘lib turadigan xima- 
xil fizik-kimyoviy va termodinamik jarayonlar natijasida vujudga 
kelgan tabiiy kimyoviy birikmalar yoki sof tug‘ma elem entlar 
minerallar deb yuritiladi.
Yerning ustki qattiq qobig'i litosfera deb ataladi. U turli tog‘ 
jinslaridan, kamroq m a’danlardan tuzilgan. Tog‘ jinslari va 
m a’danlar har xil minerallardan tashkil topgan. Bu term in qadimiy 
«mineral», y a’ni m a’danli tosh, m a’danning parchasi degan 
so‘zdan kelib chiqqan.
M inerallar Yer qobig‘ida sodir bo'ladigan xilma-xil fizik- 
kimyoviy jarayonlarning tabiiy birikmalaridan iborat. Tabiatdagi 
minerallar, asosan qattiq holatda uchraydi, lekin simob, suv va 
neft kabi suyuq minerallar ham bor. Gazsim on minerallardan 
esa karbonat angidridi, vodorod sulfidi, sulfid angidrid gazi va 
boshqalarni misol qilib ko'rsatish mumkin.
Hozirgi vaqtda taxminan 4000 dan ortiq minerallar va ularning 
turi aniqlangan. Tog‘ jinslarining hosil bo‘lishida, asosan faqat 
50 taga yaqin mineral qatnashadi. Bunday minerallar jins hosil 
qiluvchi minerallar deb yuritiladi.
J in s h o s il q ilu v c h i m in e r a lla r n in g p a y d o b o ‘lish
qonuniyatlarini, tarkib va fizik xossalarini bilmasdan turib tog‘ 
jinslarini o'rganish mumkin emas.