I. U. Raxmonov, K. M. Reymov, N. N. Niyozov

9.2. Korxonaning energetika baiansi
Sanoat korxonasining energetika baiansi korxona energetik 
x o ‘jaligining eng muhim tavsifidir. U energoresurslarni iqtisod 
qilishning barcha zaxiralarini aniqlash maqsadida tuziladi.
Energiya baiansi 
- energiyani va energiya resurslarining barcha 
turlarini qazib olish, qayta ishlash, uzatish, o ‘zgartirish, taqsimlash 
va iste’mol qilish balansidir.
Energetik balans kelib tushish va sarflash qismlaridan iborat.
E nergetik balan sn in g kelib tu shish qism i tu rli en ergiya 
tashuvchilar (qazib olinadigan yoqilg‘i vayadro yonilg‘isi, gaz, bug‘, 
suv, havo, elektr energiya) yordamida kelib tushadigan energiyaning 
miqdorini o ‘z ichiga oladi.
Energetik balansning sarflash qism i energiyaning barcha 
turlarini ularning turli k o ‘rinishidagi sarfini, bir turdagi energiyani 
boshqa turdagisiga aylantirilgandagi y o ‘qotishlarni hamda maxsus 
qurilm alarda (m asalan, gidro akkum ulyalovchi qurilm alarda) 
yiqiladigan (akkumulyatsiya qilinadigan) energiya aniqlanadi.
Boshqa balanslarda b o ‘lgani, kabi m asalan, buxgalteriyada 
energiya balansining kelib tushish va sarflash qismlari teng b o ‘lishi 
kerak.
Energetika baiansi bir tomondan kelayotgan jam i energiyaning, 
boshqa tom ondan ja m i foydali energiyani uning y o ‘qotishlari 
bilan mosligini k o ‘rsatadi. Balansni tuzishda, korxonada iste’mol 
qilinadigan barcha energiya turlari: elektr energiya, gaz, mazut, suv, 
bug‘ va h.k. ko‘ rib chiqiladi. Korxonaning har bir uchastkasida barcha 
m aqsadlarda iste’mol qilinadigan energiya m iqdori o ‘lchanadi, 
bundan tashqari energiya yo ‘qotishlari ham baholanadi.
141

---

Balansni tuzish mazkur korxonaning konkret uchastkalarida 
haqiqiy energiya iste’moli to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar asosida amalga 
oshiriladi (dvigatellar, elektr jihozlar, yoritish va h.k.) bunday 
axborotni olish uchun maxsus asboblar - elektr energiya, gaz, bug‘, 
suv va h.k. hisoblagichlaridan foydalaniladi.
Energetik balanslarni o ‘rganish korxonaning ayrim uchast­
kalarida va butun korxonada energiyadan foydalanishning haqiqiy 
holatini ganish imkonini beradi. Energetika balansi korxona ishlash 
sam aradorligi to ‘g ‘risida fikr yuritish im konini beradi. Balans 
korxonani energiya iqtisod qilinishi mumkin bo‘lgan nuqta va 
uchastkalari aniqlanishi kerak.
Energiya tashuvchilarning turi va miqdoriga bo g iiq holda balans 
xususiy, y a’ni faqat bitta energiya tashuvchi uchun yoki umumiy, 
ya’ni korxonadagi barcha energiya resurslaridan foydalaniladigan 
jam i iste’mol bo‘yicha tuzilgan bo‘lishi mumkin.
Xususiy energiya balanslarini tuzishda energiya tashuvchilarini 
m iqdoriy o ic h a sh jo ullarida (Dj, mDj, GDj), kilovatt-soatlarda 
(kVt.s), tonna shartli yoqilg‘i (t.sh.yo.) amalga oshiriladi. Umumiy 
energiya balansini tuzishda turli energiya resurslari va energiya 
tashuvchilami o ‘lchash tonna shartli yoqilg‘ida amalga oshiriladi.
Sanoatda, shahar va qishloq x o ‘jaligida energiyaning asosiy 
turi issiqlik va elektr energiyadir. Shuning uchun qisman energiya 
balanslari - issiqlik va elektr balanslari tuziladi. Elektr balanslarini 
tuzish xususiyatlarini k o ‘rib chiqamiz.
Harakatdagi korxonalar sharoitlarida energiya balanslari ayrim 
agregatlar yoki ularning guruhiga, sexlar va butun korxona uchun 
tuzib chiqiladi. Elektr balanslar asosida mazkur korxonada, ishlab 
chiqarish bo‘linmalarida yoki energo sig‘imli agregatlarda elektr 
energiyani ishlatish sifati to ‘g ‘risida obyektiv fikr yuritiladi, ishlab 
chiqarishga bog‘liq bo‘lmagan elektr energiya sarflarini qisqartirish 
imkoniyatlari aniqlanadi, natijada elektrdan foydalanishni yaxshilash 
bo'yicha tadbirlar rejalashtiriladi.
142

---

Elektr balansini uchta asosiy turlarga ajratishadi: