Narzulla Jo„rayev O„zbekiston tarixi

«Dunyodagi barcha qishloqlar jamlanib, Xorazmning birgina Zamahshar 
qishlog„iga fido bo„lsa arziydi. Chunki bu qishloq ming yillarda bir marta kelishi 
mumkin bo„lgan buyuk Mahmud az-Zamahshariydek allomani dunyoga 
keltirdi»
, deb tasanno aytgan edi. 
Bundan ming yil muqaddam odamzod tarixidagi ilk Akademiyalardan bo„lmish – 
Ma‟mun Akademiyasi
Xorazm zaminida tashkil topgani bilan har qancha faxrlansak 
arziydi, albatta. O„ylaymanki, biz Ma‟mun akademiyasini Xorazm zaminida qaytadan 
tashkil etsak, ko„p ulug„ ish bo„lur edi. 
Xorazm va Xiva zaminida yashagan 
Pahlavon Mahmud, Sulton Vays, 
Nosiriddin Rabg„uziy, Sulaymon Bog„irg„oniy, Bahouddin Valad va uning buyuk 
farzandi Jaloliddin Rumiy, Abulqosim Ali Xorazmiy, Ismoil Jurjoniy, Sirojiddin 
Sakkokiy, Munis, Ogahiy, Bayoniy, Safo Mug„anniy, Chokar, Sheroziy, Hojixon, 
Bola baxshi
kabi o„nlab va yuzlab allomalar, shoirlar va san‟atkorlar nomini biz – 
bugungi avlod vakillari cheksiz ehtirom bilan tilga olamiz va boshimizga ko„taramiz. 
Biz bugun Xivaning 2500 yillik tarixiga nazar solar ekanmiz, tarixning eng suronli 
davrlarida ham ajdodlarimiz ozodlikka, ma‟rifatga, yaratuvchilikka intilib 
yashaganlariga guvoh bo„lamiz. Bugun salobat bilan ko„kka bo„y cho„zib turgan 
tarixiy yodgorliklar, nodir obidalar va osori-atiqalar shundan dalolatdir. 
Zero, qadim zamonlarda Sharq va G„arbni tutashtiruvchi Buyuk Ipak yo„li mana 
shu makondan o„tgan. Bu yo„l nafaqat savdo ko„prigi vazifasini bajargan, balki uzoq 
asrlar davomida turli millat va mazhablarga mansub kishilarni o„zaro yaqinlashtirgan, 
turli xalqlarning ilm-u fanini, madaniyatlarini o„zaro boyitgan. 
Har qanday millat ham Xivaday maskanni yaratgan va asrlar mobaynida e‟zozlab 
saqlagani uchun g„ururlanishga haqlidir. Chunki Xiva yurtimizni ziynati bo„lib 
qolmay, umumbashariy sivilizatsiya uchun ham xizmat qilgan, bundan buyon ham 
xizmat qiladi. Ichanqal‟a va Dishanqal‟a majmui, xususan, Sherg„ozixon, Muhammad 
Rahimxon, Isfandiyorxon madrasalari xalqimizning asrlar davomida avloddan-
avlodga o„tib kelayotgan yuksak salohiyati, nafis mahoratiga, milliy madaniyatimizga 
qo„yilgan bebaho yodgorlikdir. 
Aziz vatandoshlar! 

---

470 
Fursatdan foydalanib, yana bir masalaga diqqatingizni qaratishni istardim. 
Mustamlakachilik yillarida xalqimizning siyosiy tarixi har tomonlama yerga urib 
kelindi, ta‟qib ostiga olindi. Butun jahonga nomi ketgan allomalarni va mutafakkir-
larni savodsiz, johil, ilm-u ma‟rifat dushmani deb tahqir etishga urindilar. 
Barchamizga yaxshi ma‟lum: Xivaning madrasalarida ilm-fan cho„qqilarini zabt 
etgan, mana shu ziyo va bilim maskanlarida ta‟lim olgan olim-mutafakkirlar, din 
peshvolari nafaqat O„zbekiston va O„rta Osiyo tarixida, dunyoning uzoq-uzoq 
yurtlarida ham o„z mo„tabar nomlarini, o„chmas izlarini qoldirgandir. Buni hech kim 
inkor qila olmaydi, deb o„ylayman. 
Ming bora shukronalar bo„lsinkim, adolat yana qaror topdi. Buyuk 
ajdodlarimizning nomlari yana tiklandi. 
Vatanimiz tarixida siyosiy jihatdan qudratli, iqtisodiy farovon saltanatlar 
bo„lganiga va ularda ilm, madaniyat-ma‟rifat keng rivoj topganiga bugun hech kim 
shak keltirolmaydi. 
Shu ma‟noda, xorazmshohlardan Otsiz, Tekish, El Arslon, Sulton Muhammad, 
Xiva xonlaridan Abulg„oziy Bahodirxon, Muhammad Rahimxon (Feruz) va 
boshqalarning fozil insonlar, ma‟rifatli va yetuk siymolar bo„lganlarini eslab 
o„tishimiz joizdir. 
Muhtaram do„stlar! 
Bugungi tantanalar – qadimiy Xivaning 2500 yillik to„yini nishonlashimiz 
ma‟naviy islohotlarimizning uzviy bir qismidir. 
Xivaning to„yi yosh avlod qalbida o„zligini anglash, bebaho merosimizga vorislik, 
xalq yaratuvchilik dahosiga hurmat, bunyodkorlik ishlariga rag„bat tuyg„ularini 
uyg„otishiga ishonaman. Xivaning to„yi xalqimizning o„z o„tmishiga, milliy 
qadriyatlarga samimiy izzat-ehtiromini yanada kuchaytirmog„i muqarrar. 
Biz bugun har bir intilish – tashabbusimizda, oldinga qo„yilgan har bir 
qadamimizda ajdodlarimizning uyg„oq va madadkor ruhini sezib turibmiz.
Shu nuqtayi nazardan, Xivaning to„yi faqatgina tariximizning bebaho sahifalarini 
tiklash, madaniyatimizni boyitish yo„lida xizmat qilib qolmay, balki bevosita oliy 
maqsadimiz – kelajagi buyuk davlatimiz poydevorini shakllantirib, o„zimizning milliy 
an‟analarimizga suyangan dasturlar asosida taraqqiy topgan demokratik davlatlar 
qatorida jahon hamjamiyatiga kirib borishiga xizmat qilajak. 
Men shuni alohida g„urur va mamnuniyat bilan aytamanki, asriy va betakror 
obidalar, ming yillik an‟analar bilan bir qatorda, Xorazmning yana bir ulug„ va ulkan 
boyligi bor. Bu boylik – shu muqaddas zaminda yashab kelayotgan oq ko„ngil, 
bag„rikeng, mehmondo„st, lafzi halol insonlardir. Xorazmni Xorazm qilib, uning 
shuhratiga shuhrat qo„shib, dovrug„ini dunyoga taratayotgan shu elning aql-zakovati, 
omilkorligi, bilim va tajribasi, sabot-matonatidir. 
Qadimdan dehqonchilik madaniyatini gurkirab rivojlantirgan Xorazmning 
mirishkor dehqonlari salohiyati to„g„risida alohida to„xtashni istardim. 
O„zingiz o„ylang, miloddan avvalgi VIII-VII asrlardayoq uzunligi 60–70 kilometr, 
eni 35–40 metr bo„lgan kanallardan iborat murakkab va ulkan sun‟iy sug„orish 

---

471 
tizimlarini yaratib, dehqonchilik qilgan ko„hna Xorazm ahli zakovati va matonatiga 
qoyil qolmay bo„ladimi! 
Qush uchsa qanoti kuyadigan Qoraqum sahrosi bilan yil o„n ikki oy mardona 
olishib, har bir tomchi suvni gavhardek avaylab mo„l hosil yetishtirish har qanday 
dehqonning ham qo„lidan kelavermaydi. Bunga faqatgina dehqonchilik ilmining piri 
bo„lib ketgan xorazmlik mirishkorlargina qodir. 
Agar mendan haqiqiy qahramonlik namunasi nima deb so„rashsa, xorazmlik oddiy 
dehqonning har kunlik mehnati qahramonlikdir, deb javob bergan bo„lardim. 
Mana, bu yil ham Xorazm ahli paxta tayyorlash bo„yicha yillik rejani 
mamlakatimizda birinchi bo„lib ado etdi. Bu g„alaba haqiqatan ham Vatanimiz 
nishoni bo„lmish go„zal Xivaning 2500 yillik to„yiga munosib tuhfa bo„ldi. 
Bugungi fursatdan foydalanib, siz – aziz Xorazm dehqonlarini, barcha Xorazm 
ahlini mana shu to„yona bilan yana bir karra muborakbod etishga ruxsat bergaysiz. 
Buyuk ajdodlar xotirasiga cheksiz hurmat-ehtirom xorazmliklar tabiatining o„ziga 
xos jihatidir. Voha ahli mustaqillik yillarida yana bir ezgu va savob ish bilan 
mamlakatga namuna bo„ldi: viloyatda xalqimizning atoqli namoyandalari sharafiga 20 
dan ziyod bog„lar bunyod etildi. Navoiy bog„i, Qodiriy bog„i kabi jozibador go„shalar 
ijod va yaratuvchilik tuyg„usiga oshno bo„lgan har bir insonni bag„riga chorlamoqda. 
Iqtisodiyotning boshqa sohalarida ham xorazmliklar shaxdam qadamlar 
qo„ymoqda. Mamlakatimizdagi eng yirik qand zavodi qurilishi jadal sur‟atlar bilan 
olib borilmoqda, qancha-qancha yangi korxonalar ishga tushmoqda. Urganch 
aeroporti qayta ta‟mirlandi. Urganchdan to Xivaga qadar 34 kilometrli trolleybus yo„li 
ishga tushdi. 
Xiva shahri ta‟mirlanib, yangi chiroy va sayqal kasb etdi. Bu xayrli ishlari uchun 
Xorazmning saxovatli quruvchi va me‟morlariga, barcha mehnatkashlariga samimiy 
tashakkur bildirib, ularga sihat-salomatlik, ezgu ishlarida omad tilamoqchiman. 
Muhtaram do„stlar! 
Aziz mehmonlar! 
Biz, O„zbekiston ahli, shuni yaxshi anglaymizki, dunyodagi barcha xalqlarning 
kelajagi bashariyat o„zining butun tarixi davomida yaratgan buyuk umuminsoniy 
qadriyatlarni chuqur anglash, avaylab asrash va yanada rivojlantirishga bog„liqdir. 
Yangi ming yillikka qadam qo„yar ekan, ulug„ madaniy va ma‟naviy an‟analarning 
vorisi bo„lmish bizning xalqimiz o„z istiqbolini dunyo hamjamiyatiga kirish, butun 
sayyoramizda tinchlik va barqarorlikni mustahkamlash bilan chambarchas bog„langan 
holda ko„radi. 
Bugun o„tkazilayotgan tantanalar ham, bu tantanalarda jahonning turli 
mintaqalaridan kelgan buyuk olimlar, tarixchilar, davlat va jamoat tashkilotlari 
arboblari, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, YuNESKO rahbariyatidan vakolatli 
mehmonlar qatnashayotgani ham buning yaqqol dalolati va isboti, deb bilaman. 
Xivadagi mangulikka daxldor obidalar o„zbek xalqining nasl-nasabi qadimiy va 
mo„tabar ekanligini dunyoga ko„z-ko„z qilib turibdi. Biz bundan g„ururlanish bilan bir 
qatorda, zimmamizda chuqur ma‟naviy mas‟uliyat yukini ham his etmog„imiz darkor. 

---

472 
Bu mas‟uliyat – otameros yurtimizni jon-dildan sevish, asrab-avaylash, kelajak 
avlodlarga yanada go„zal, yanada obod qiyofada yetkazish burchidir. 
Shunday muqaddas va mo„tabar diyorda tug„ilishning o„zi katta baxt. 
Komil ishonch bilan ayta olamanki, bizning ozodligimiz, hurriyatimiz qudrati bilan 
butun mamlakatimiz, jumladan, Xorazm vohasi ham hademay o„z taraqqiyotining 
yangi va yuksak davriga kiradi. 
Bu tabarruk zamindan yetishib chiqadigan yuzlab xorazmiylar, beruniylar, 
zamahshariylar o„zlarining tengsiz salohiyati bilan jumlai jahonni hayratga soladi. 
O„zlariga qanot bergan Xorazm diyori shon-shuhratiga munosib hissalarini 
qo„shadilar. 
Bizning bugungi bunyodkorlik ishlarimiz, hayotning barcha sohalarida amalga 
oshirayotgan islohotlarimiz, buyuk tariximiz, beqiyos ma‟naviy merosimiz ana shu 
ishonchga mustahkam poydevor bo„lib xizmat qiladi. 
Aziz vatandoshlarim, do„stlarim! 
Xivaning qutlug„ to„yi bilan har biringizni yana bir karra chin dildan qutlab, 
barchangizga eng ezgu tilaklarimni izhor etaman! 
Ona O„zbekistonimiz, muqaddas Xorazm zamini gullab-yashnasin, fayz-u 
barakaga to„lsin! 
O„tmishi sharafli, buguni saodatli, kelajagi abadiy shahar – millatimizning faxr-u 
iftixori bo„lmish go„zal Xivamiz dunyo turguncha tursin! 
Xalqimizning, millatimizning shon-shuhrati yanada ziyoda bo„lsin! 
Baxt, omad – yorimiz, Alloh – madadkorimiz bo„lsin!