Narzulla Jo„rayev O„zbekiston tarixi

Imom Moturidiy tavalludining 1130 yilligiga bag„ishlangan tantanali marosimda 
so„zlangan nutq 
Bismillohir rahmanir rohim. 
Assalomu alaykum, aziz vatandoshlar! 
Muhtaram mehmonlar! 
Qadimiy va betakror Samarqand zaminida, mana shu muborak kunda siz, aziz 
yurtdoshlarimni, uzoq-yaqindan kelgan mehmonlarni yana bir bor chin qalbimdan 
samimiy qutlab, barchangizga o„z hurmatimni bildirib, bag„oyat mamnun bo„lganimni 
izhor etmoqchiman. 
Qadrli do„stlar! 
Kuni kecha biz ko„hna Marg„ilonda buyuk bobomiz Burhoniddin Marg„iloniyning 
tavallud ayyomini o„tkazib, ul zotning ruhi poklarini shod etgan bo„lsak, bugun yana 
bir ulug„ alloma – Imom Abu Mansur Moturidiy hazratlarini xotirlab, bu benazir 
siymo oldidagi insoniy burchimizni ado etmoq uchun bu yerga yig„ildik. 
Diyorimizda Imom Moturidiy va Burhoniddin Marg„inoniyning tavallud ayyomlari 
bir paytda o„tayotganida chuqur ramziy ma‟no bor. 
Bu ma‟no, avvalambor, bu aziz insonlarning ibratli taqdirida, ularning ilm-ma‟rifat 
va ezgulikka bag„ishlangan hayotida, muqaddas dinimizni asrab-avaylash va rivojlan-
tirishga qo„shgan ulkan hissalarida mujassamdir. 
Hayotining mazmuni, olijanob intilishlari mushtarak bo„lgan bu ikki ulug„ zotning 
mana shu muqaddas makon – Chokardiza qabristonida mangu orom topgani, xoki 
poklari yonma-yon yotganini ham Yaratganimizning qudrati va marhamati, deb 
bilamiz. 

---

488 
Va nasib etsa, Burhoniddin Marg„inoniy bobomizga, u zot tavallud va kamol 
topgan Rishton va Marg„ilonda barpo qilingan muhtasham majmui singari, shu 
muqaddas joyda ham yodgorlik bunyod etamiz. 
Qadrli do„stlar, aziz mehmonlar! 
Bugungi marosimdan foydalanib, Alloh taoloning nazari tushgan shu tabarruk 
zaminda yashab o„tgan, islom falsafasi, islom aqidalarini ilmiy asoslash, muqaddas 
dinimizni sof va pok saqlash, uni ulug„lash va targ„ib-u tashviq etishga beqiyos hissa 
qo„shgan vatandoshlarimizni, shu tuproqda unib-o„sgan aziz avliyolarni yana bir bor 
yod etsak, ularning xotirasiga yana bir bor ta‟zim qilsak, o„rinli bo„ladi, deb 
o„ylayman. 
Islom dunyosining ustunlari bo„lgan Imom Zamahshariy, Imom Termiziy, Imom 
Nasafiy, Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Abduxoliq G„ijduvoniy, Shayx Najmiddin 
Kubro, Bahouddin Naqshband, Xoja Ahrori valiy kabi ko„plab mumtoz zotlarning 
hayoti va faoliyati bizning yurtimizni nafaqat musulmon olamida, balki Mag„rib-u 
Mashriq dunyosida mashhur etganidan haqli ravishda g„ururlanamiz. 
Bu ulug„ zotlar qatorida buyuk ajdodlarimiz bo„lmish hadis ilmining sultoni Imom 
Buxoriy, kalom ilmining sultoni Imom Moturidiy, o„lmas «Hidoya» asarining muallifi 
shayxulislom Burhoniddin Marg„iloniy bobolarimiz alohida o„rin tutadi. 
Muhtaram birodarlar! 
Imom Moturidiyning faoliyati va ta‟limoti haqida gapirar ekanmiz, avvalo, bir 
masalani aniqlab olish lozim: uning merosini nima uchun ulug„laymiz, nima uchun 
qadrlaymiz, nima uchun bugun ham bu merosning hayotiy ta‟sirini sezamiz? 
Shuni alohida ta‟kidlash joizki, agar biz islom tarixiga nazar tashlasak, bu ilohiy 
dinni anglash, uni tushunish, tushuntirish, targ„ib qilish va pokligini saqlash borasida 
asrlar mobaynida ko„p-ko„p bahs-munozara va tortishuvlar, hatto jang-u jadallar ham 
bo„lib o„tganini ko„ramiz. 
Uzoq tariximiz davomida ba‟zi bir razil kuchlar mo„min-musulmonlarni chalg„itib, 
o„zlarining g„arazli maqsad va manfaatlariga erishmoq uchun ularni tanlagan yo„lidan 
qaytarishga ne-ne harakatlar va zo„ravonliklar qilib kelganiga ham guvoh bo„lamiz. 
Shuning uchun ham musulmon jamiyati islom dinimizni asrab-avaylab, uning 
ma‟no-mazmunini odamlarga to„g„ri va xolis yetkazib beradigan, ularni hidoyat 
yo„liga boshlaydigan fozil shaxslarga doimo katta ehtiyoj sezib kelgan. 
Aytish mumkinki, Imom Moturidiy hazratlari ana shunday tarixiy zarurat 
natijasida maydonga chiqqan mumtoz siymo, ulug„ allomadir. Buyuk bobomiz 
yashagan davrda har turli diniy firqa va oqimlar o„rtasida g„oyaviy qarama-
qarshiliklar, ziddiyat va nizolar kuchayib, qonli mojarolar avj olgan edi. 
Mo„min-musulmonlar uchun bag„oyat xatarli va tahlikali ana shunday bir 
vaziyatda hazrati Moturidiy zo„r matonat, avlodlarga ibrat bo„ladigan fidoyilik 
namunasini ko„rsatdi. 
Ul zot Alloh taolo o„ziga ato etgan beqiyos aql-zakovat va ilm bilan to„g„ri yo„ldan 
adashgan oqimlarga qarshi kurash olib bordi. 

---

489 
Lekin bu kurashda u g„animlarga qarshi kuch ishlatib, qilich yalang„ochlab jang 
qilgani yo„q. 
Alloma bugungi kunda ham o„z ahamiyati va ta‟sirini yo„qotmagan hayotbaxsh 
kuch, ya‟ni g„oyaga qarshi g„oya, jaholatga qarshi ma‟rifat yo„lini tanladi va umrining 
oxiriga qadar shu yo„lda sobit qoldi. 
U johil kuchlarning tahdid va tajovuzlaridan qo„rqmay, hidoyat yo„lini yo„qotgan 
firqalarga qarshi keskin raddiyalar bitdi. Hazrat Moturidiyning asarlaridagi ilmiy asos 
va mantiq qudrati shu qadar kuchli ediki, uni hatto allomaning muxoliflari ham oxir-
oqibatda tan olishga majbur bo„ldilar. 
Shuning uchun ham Moturidiy bobomiz islom olamida «Musulmonlarning 
e‟tiqodini tuzatuvchi» degan yuksak sharafga sazovor bo„ldi. 
Mana shu ma‟noda, bu mo„tabar zot o„zining teran ilmi, pok e‟tiqodi, sabot va 
matonati bilan islom dinining sofligi uchun kurashar ekan, kelajak avlodlar 
manfaatini, siz-u bizni ham himoya qilgan, deb ishonch bilan aytishga haqlimiz. 
Buyuk bobomizning butun islom olami, o„z xalqi, o„z Vatani oldidagi yana bir 
ulkan xizmati shundan iboratki, ulug„ vatandoshimiz e‟tiqod ilmi – muqaddas 
dinimizni qanday tushunish va unga qanday amal qilish ta‟limotini yanada 
rivojlantirdi. Islom dinining insonparvarlik mohiyatini xalqning milliy urf-odatlari, 
asriy an‟analari bilan uyg„unlashtirdi. 
Hazrati Moturidiyning o„ninchi asrdayoq diniy g„oyalari g„arazli maqsadlar yo„lida 
qurolga aylantirish, mutaassiblik va johillik botqog„iga botib qolish qanchalik xatarli 
ekanini asoslab bergani biz uchun ayniqsa muhimdir. 
Alloma bobomiz: «Din yo„lidagi barcha adashuvlarning bosh sababi – riyokor 
kimsalarga ko„r-ko„rona ergashishdadir», degan edi. 
Bu so„zlarning naqadar haqqoniy ekanini, hanuz o„z ahamiyatini yo„qotmaganini 
bugun dunyoda ro„y berayotgan yuzlab voqealar misolida yaqqol ko„rib turibmiz. 
O„zingiz o„ylang, aziz do„stlar, birodarlar, jahonning turli burchaklarida diniy 
nizolar asosida sodir etilayotgan qonli to„qnashuvlarning aksariyati aqidaparastlik, 
soxta g„oyalarga ko„r-ko„rona ergashish, nodonlik va johillik oqibati emasmi? 
Muhtaram vatandoshlar! 
Imom Abu Mansur Moturidiy qoldirgan merosning yana bir ibratli tomoni 
shundaki, u diniy e‟tiqod borasida ashaddiylik, toqatsizlikni rad etadi, mo„tadillik va 
bag„rikenglikni yoqlab chiqib, bu muhim tamoyilni jamiyat hayotining mezoniga 
aylantirishga intiladi. 
Alloma, har bir insonning hayoti Yaratgan tomonidan belgilanadi, lekin 
odamzodga yo„l tanlash ixtiyori ham berilgan, binobarin, u o„z xatti-harakatlari va 
qilmishlari uchun avvalo Parvardigor oldida, xalq va jamiyat oldida mas‟uldir, degan 
fikrni qat‟iy turib himoya qiladi. 
Imom Moturidiy ta‟limoti ana shu insonparvarlik mohiyatiga ko„ra, insoniyat 
hayoti va taraqqiyotini yaxshilik va poklik sari, adolat sari yo„naltirishga, odamlarni 
millati, tili, dinidan qat‟i nazar, o„zaro ahil, bahamjihat, mehr-oqibatli bo„lib 
yashashga da‟vat etadi. 

---

490 
Bu mo„tabar siymo o„zining «Kitob ut-tavhid», «Kitob ul-ta‟vilot» kabi o„lmas 
asarlarida xalqimizga mansub bag„rikenglik, olijanoblik va taraqqiyparvarlik kabi 
ulug„ fazilatlarni yorqin namoyon etgani bilan ham bizga ayniqsa qadrlidir. 
Ul zot asos solgan diniy ta‟limot – Moturidiyya maktabi Sharq mamlakatlarida 
katta shuhrat topishiga bo„lgan sabab shuki, unda ilgari surilgan g„oyalar islom 
dinimizning mohiyatini to„g„rilik, ezgulik, insoniylik, deb biladigan jamiki mo„min-
musulmonlarning qarashlari va intilishlari bilan hamohang edi. 
Shu bois Moturidiyya maktabida ta‟lim olgan turli millat vakillari bo„lmish 
olimlar, Hazrat Moturidiyning minglab izdoshlari, ma‟naviy shogirdlari uning 
ta‟limoti va merosini dunyoning ko„p-ko„p mamlakatlarida targ„ib-u tashviq etib, 
yanada rivojlantirdilar. 
Hurmatli birodarlar! 
Bugungi kunda, yigirma birinchi asr bo„sag„asida, bashariyat murakkab taraqqiyot 
jarayonini boshdan kechirayotgan bir paytda diniy bag„rikenglik, turli dinlarga 
mansub xalqlar o„rtasida muloqot va amaliy hamkorlikni kuchaytirish nihoyatda 
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. 
Shu ma‟noda, Imom Moturidiy bobomizning: «Agar odamlar yaxshilik yo„lida 
birlashsa, Yaratganimiz ulardan o„z marhamatini darig„ tutmaydi», degan hikmatli 
so„zlarida bizning zamonamiz uchun ham ibratli saboqlar bor, desak, xato bo„lmaydi. 
Bugun bobomiz Imom Moturidiyning faoliyati va qoldirgan benazir merosi haqida 
gapirar ekanmiz, birinchi navbatda bu merosni yanada chuqurroq o„rganish, bu zotga 
katta ehtirom bilan qarab, tadqiqotlar olib borayotgan xorijiy olimlarning, birodar-
larimizning ko„mak va yordami bilan allomaning hozircha topilmagan bebaho 
asarlarini nafaqat O„zbekiston, balki barcha musulmon mamlakatlarida izlash, ularni 
tahlil etish, zamondoshlarimiz va yosh avlodlarga yetkazish barchamiz uchun ham 
farz, ham qarz ekanini alohida ta‟kidlab o„tmoqchiman. 
Shu fursatdan foydalanib, Imom Moturidiy bobomizni ziyorat qilmoq niyatida o„z 
qimmatli vaqtlarini ayamasdan uzoq-yaqin o„lkalardan yurtimizga tashrif buyurgan, 
ushbu marosimda ishtirok etayotgan aziz mehmonlarimizga butun xalqimiz nomidan, 
Imom Moturidiyning bugungi avlodlari nomidan beqiyos hurmat va ehtiromimizni 
izhor etishdan baxtiyorman. 
Muhtaram yurtdoshlar! 
Aziz mexmonlar! 
Buyuk ajdodlarimizning bebaho merosini tiklash, qadr-qimmatini joyiga qo„yish, 
ularning qadamjo va ziyoratgohlarini obod qilishdek baxt siz bilan bizga nasib 
etganidan har birimiz haqli ravishda faxrlanamiz. 
Qadimiy zaminimizdan o„tgan bu ulug„ zotlarning yana bir xosiyati shundaki, 
ularning sharofati bilan tabarruk maqbaralar, tarixiy obidalargina emas, balki milliy 
tafakkurimiz, ma‟naviyatimiz, milliy g„ururimiz, eng muhimi, xalqimizning tarixiy 
xotirasi qayta tiklanmoqda. 
Muhtaram do„stlar! Birodarlar! 

---

491 
Samarqand ahli o„z qadimiy tarixiga ixlos qo„ygan, o„zidan o„lmas meros 
qoldirgan ulug„ mutafakkirlari, alloma va aziz-avliyolarining muborak nomlarini 
e‟zozlab, ularning xotirasini tiklash yo„lida savob ishlari bilan o„rnak bo„lib 
kelayotgan saxovatli xalqdir. 
Samarqand tuprog„ini aziz bilib, uni sevib-ardoqlab, bir umr shu yerda muqim 
yashagan, o„zining mislsiz faoliyati bilan shu muqaddas zaminni butun dunyoga 
mashhur etgan, ezgu duolari bugun ham bizga kuch-quvvat bag„ishlab turgan Abu 
Mansur Moturidiy bobomizga ko„rsatayotgan hurmat-ehtiromimiz ana shu buyuk 
ixlosning yana bir dalolatidir. 
Mana shu muhtasham yodgorlik majmuining g„oyat qisqa fursatda – to„rt oy 
davomida bunyod etilgani ham ul tabarruk zotga bo„lgan xalqimiz mehr-oqibatining 
ifodasi, deb bilamiz. 
Fursatdan foydalanib, Imom Moturidiy bobomizning muborak maqbarasini 
qaytadan tiklab, bu joyni qutlug„ ziyoratgohga aylantirish yo„lida sidqidildan mehnat 
qilgan me‟mor va muhandislarimizga, qo„li gul usta va quruvchilarimizga samimiy 
minnatdorchilik bildiraman. 
Aziz zotlarning nomlarini ulug„lab, maqbaralari va qadamjolarini tiklab, asrab-
avaylab obod etaversak, Samarqand nafaqat sayyohlar makoniga, balki butun 
dunyodan ziyoratchilar intilib keladigan qutlug„ bir maskanga aylanishi muqarrar. 
Hamisha olijanob ishlarning bunyodkori bo„lgan, o„zining mehnati, qalb saxovati 
bilan mana shunday savob ishlarga munosib hissa qo„shib kelayotgan Samarqand ahli 
bilan, siz qadrli hamshaharlarim bilan har qancha g„ururlansam arziydi. 
Aziz vatandoshlarim! 
Bugungi shukuhli daqiqalarda Imom Moturidiy bobomizni xotirlab, yana bir bor 
farzandlik hurmatimizni izhor etar ekanmiz, ul zotning ruhi poklari shod bo„lsin, 
yurtimiz doimo tinch, xalqimiz doimo omon bo„lsin, deya tilak qilamiz. 
Bu tabarruk zamindan qut-baraka, mehr-oqibat arimasin! 
Barchamizni Parvardigorimiz o„z panohida asrasin!