V. V. Mayskiy

6. Etil spirti. 
Markaziy asab tizimiga ta‘sirining tabiati boʻyicha etil spirtini (etanol; C
2
H
5
OH) narkoz 
moddasi deb atash mumkin. Markaziy asab tizimiga ta‘siri boʻyicha dietil efirga oʻxshash: 
analgeziya, qoʻzgʻalishning yaqqol bosqichini yuzaga keltiradi va yuqori dozalarda – 
narkozga va agonal bosqichga olib keladi.
Ammo dietil efirdan farqli oʻlaroq, etil spirtining narkotik ta‘sir kengligi deyarli yoʻq: narkoz 
keltirib chiqaradigan dozalarda etil spirt nafas olish markaziga tormozlovchi ta‘sir qiladi. 
Shuning uchun etil spirti jarrohlik narkozi uchun mos emas. 
Etil spirti antidiuretik gormon(ADG) ishlab chiqarishni tormozlaydi va shuning uchun 
diurezni kuchaytirishi mumkin. 

---

148 
Manbaa:
@pharma_baza
Oksitotsin sekretsiyasini pasaytiradi va miyometriyaning qisqarishini toʻgʻridan-toʻgʻri 
tormozlaydi; shuning uchun tugʻriq jarayonini boshlanishini kechiktirishi mumkin 
(tokolitik ta‘sir). 
Testosteron sekretsiyasini pasaytiradi; muntazam foydalanish bilan moyak atrofiyasi, 
spermatogenezning pasayishi, feminizatsiya, ginekomastiyaga sabab boʻlishi mumkin. 
Qon tomirlarini kengaytiradi (markaziy asab tizimiga ta‘siri va toʻgʻridan-toʻgʻri 
vazodilatator ta‘siri). 
Ogʻiz orqali qabul qilinganda etil spirti tez soʻriladi (oshqozonda 20%, ichakda 80%). 
Alkogol degidrogenaza ta‘sirida jigarda taxminan 90% etil spirtining metabolizmi sodir 
boʻladi; taxminan 2% ga mikrosomal jigar fermentlari ta‘sir qiladi. Hosil boʻlgan 
atsetaldegid aldegid degidrogenaza bilan oksidlanadi; 5-10% etil spirt oʻzgarmagan holda 
oʻpka, buyraklar orqali, ter, koʻz yoshi, soʻlak bezlari bilan ajralib chiqadi. 
Tibbiy amaliyotda etil spirtining narkotik ta‘sirining I bosqichi - ogʻriqsizlantirish 
bosqichidan foydalanish mumkin. Xususan, etil spirti travma, jarohatlar paytida ogʻriq 
shokini oldini olish uchun ishlatiladi (5% etil spirtini vena ichiga yuborish mumkin). 
Mahalliy ravishda qoʻllanilganda etil spirtining ta‘sirlantiruvchi xususiyati yuzaga keladi. 
40% konsentratsiyasida (bolalar uchun 20%) etil spirti ichki organlar, mushaklar, 
boʻgʻimlarning yalligʻlanish kasalliklari uchun kompresslar uchun ishlatiladi. Spirtli 
kompresslar ta‘sirlangan organlar va toʻqimalar bilan oʻzaro innervatsiyaga ega boʻlgan 
sogʻlom teriga qoʻyiladii. Boshqa ta‘sirlantiruvchi xususiyatli moddalar kabi (masalan, 
xantal), bunday kompresslar ogʻriqni kamaytiradi va ta‘sirlangan organlar va toʻqimalarning 
trofikasini yaxshilaydi. 
95% konsentratsiyasida etil spirti burishtiruvchi ta‘sirga ega, bu uning oqsillarni 
denaturatsiya qilish qobiliyati bilan bogʻliq. 
Oʻpka shishida etil spirtini bugʻlaridan koʻpikni yuqotish uchun qoʻllaniladi. Bemor etil 
spirti orqali oʻtadigan havodan nafas oladi. Etil spirtining bugʻlari ekssudatning sirt 
tarangligini pasaytiradi va koʻpik paydo boʻlishining oldini oladi. 
Ayniqsa koʻpincha amaliy tibbiyotda etil spirti antiseptik (antimikrobi) vosita sifatida 
ishlatiladi. Etil spirtining mikroblarga qarshi ta‘siri uning mikroorganizmlar oqsillarini 
denaturatsiyasini 
(koagulyatsiyasini) 
keltirib 
chiqarish 
qobiliyatiga 
bogʻliq 
va 
kontsentratsiyasi ortishi bilan ortadi. Shunday qilib, 95%li etil spirti eng yuqori mikroblarga 
qarshi samaradorlikka ega. Ushbu konsentratsiyasida preparat jarrohlik asboblariga ishlov 
berishda ishlatiladi. Jarrohning qoʻllarini va operatsiya maydoniga ishlov berishda
koʻpincha 70% etil spirti ishlatiladi. Etil spirtining yuqori konsentratsiyasida oqsil 
moddalarini intensiv ravishda ivitadi va terining chuqur qatlamlariga yaхshi kirib 
borolmaydi.
Etil spirti metil spirtidan zaharlanishda ishlatiladi. Metil spirt (metanol), etil spirti 
singari,alkagol degidrogenaza ta‘siriga uchraydi. Formaldegid hosil boʻladi (asetaldegidga 
qaraganda toksikroq),va u boshqa toksik mahsulot - chumoli kislotasiga aylanadi. Chumoli 
kislota toʻplanishi (trikarbon kislota siklida ishlatilmaydi) atsidoz rivojlanishiga olib keladi. 
Metil spirtini ichga qoʻllanilganda, mast qiluvchi ta‘siri etil spirti ichgandan kamroq seziladi. 
Toksik ta‘sir 8-10 soat ichida asta-sekin rivojlanib boradi. Koʻrish qobiliyatining qaytmas 
buzilishi yuzaga kelishi mumkin. Ogʻir holatlarda tutqanoqlar, koma va nafas olishga salbiy 
ta‘siri rivojlanadi. 
Alkagol degidrogenazasi metil spirtiga qaraganda etil spirtiga katta affinitetlikga ega .Metil 
spirtidan zaharlanganda 200-400 ml 20% etil spirti ichga buyuriladi yoki 5% etil spirti 5% 

---

149 
Manbaa:
@pharma_baza
glyukoza eritmasida vena ichiga yuboriladi. Metil spirtining metabolizmi sekinlashadi, bu 
toksik ta‘sirni rivojlanishiga toʻsqinlik qiladi. 
Alkogoll ichimliklari tarkibida boʻlgan etil spirtini muntazam istemol qilish bilan 
qoʻzgʻalish (intoksikatsiya) bosqichi tez rivojlanib boradi, bu oʻz harakatlariga tanqidiy 
munosabat, fikrlash va xotiraning buzilishi bilan tavsiflanadi. 
Etil spirti issiqlik regulyatsiyasiga sezilarli ta‘sir koʻrsatadi. Mastlik paytida terining qon 
tomirlari kengayishi tufayli issiqlik tarqalishi kuchayadi (sub'ektiv ravishda, bu issiqlik hissi 
sifatida qabul qilinadi) va tana harorati pasayadi. Past haroratli sharoitda mast boʻlgan 
shaxslar tetik turgan shaхslarga nisbatan tezroq muzlaydilar. 
Etil spirtining dozasi oshishi bilan qoʻzgʻalish bosqichi ,markaziy asab tizimiga salbiy ta‘sir , 
harakatlarni muvofiqlashtirishning buzilishi, chalkashlik, soʻngra ongni yoʻqotish bilan 
almashtiriladi. Nafas olish va vazomotor markazlarga salbiy ta‘sir , nafas olishning 
zaiflashishi va qon bosimining pasayishi belgilari yuzaga keladi. Kuchli etil spirtl bilan 
zaharlanish, hayotiy markazlarning falaji tufayli oʻlimga olib kelishi mumkin. 
Etil spirti (alkogol) bilan oʻtkir zaharlanish markaziy asab tizimining chuqur zararlanishi 
belgilari bilan tavsiflanadi. Jiddiy alkogol zaharlanishida ongni toʻliq yoʻqotish va 
sezgirlikning har xil turlari, mushaklarning boʻshashishi va reflekslarni bostirish sodir 
boʻladi. Hayotiy funktsiyalarni zaralanishi alomatlari mavjud - nafas olish va yurak faoliyati, 
qon bosimining pasayishi. 
Spirtli ichimliklar bilan zaharlanishda birinchi yordamda, birinchi navbatda, spirtni 
soʻrilishini oldini olish uchun zond orqali oshqozonni yuvish qoʻllaniladi. Spirtli 
ichimliklarni inaktivatsiyasini tezlashtirish uchun tomir ichiga 20% glyukoza eritmasi 
yuboriladi va metabolik atsidozni tuzatish uchun 4% natriy gidrokarbonat eritmasi 
ishlatiladi. Chuqur komada etil spirtini tanadan chiqarilishini tezlashtirish uchun majburiy 
diurez usuli boʻlgan gemodializ qoʻllaniladi. 
Alkogolli ichimliklarni muntazam ravishda iste'mol qilish alkogol bilan surunkali 
zaharlanishi (alkogolizm) rivojlanadi. Markaziy asab tizimining, qon aylanish tizimining 
funksiyalarida, nafas olishda va ovqat hazm qilishda turli xil buzilishlari bilan namoyon 
qiladi. Shunday qilib, alkogolizmda: xotira, intellekt, aqliy va jismoniy ish qobiliyatini
pasayishi, va kayfiyatning beqarorligi yuzaga keladi. Alkogolizm asosida koʻpincha ruhiy 
kasalliklar (alkogolli psixozlar) paydo boʻladi. Homiladorlik paytida spirtli ichimliklarni 
iste'mol qilish ―xomilalik alkogol sindromi‖ rivojlanishiga olib kelishi mumkin, bu tashqi 
koʻrinish (peshonaning pastligi, keng koʻzlar, bosh suyagi aylanasini kichiklashishi) bilan 
tavsiflanadi, keyinchalik bu bolalar aqliy va jismoniy rivojlanishda sustkashlik, asotsial xatti-
harakatlar. 
Spirtli ichimliklarni muntazam ravishda iste'mol qilishini keskin toʻxtatilganda, taxminan 8 
soatdan soʻng, abstinetsiya simptomi rivojlanadi - tremor, koʻngil aynish, terlash va 
keyinchalik klonik tirishish va gallyutsinatsiyalar boʻlishi mumkin. Ogʻir holatlarda delirium 
tremens (―belaya goryachka-oq istmalash‖) atamasi bilan belgilanadigan holat rivojlanadi: 
chalkashlik, qoʻzgʻalish, tajovuzkorlik, ogʻir gallyutsinatsiyalar.