11- мавзу: Ўрта асрларда шарқ мамлакатлари давлати ва ҳУҚУҚИ

Ҳиндистонда ҳокимият ва давлат бошқарувининг ташкил 
этилиши. 
Милоднинг IV асрлари бошларига қадар Ҳиндистон бир неча 
мустақил давлатлардан иборат бўлиб, ҳар бир давлат бошида подшолар – 
махаражалар турган. IV асрнинг бошларида шимолий Ҳиндистон, Ганг ва 
Ҳинд дарёлари ҳавзасини бирлаштирган жуда катта империя – Гупталар 
давлати вужудга келади. Бу бошида ҳиндлар турган охирги салтанат бўлиб, 
VI асрларгача ҳукм суради
35
. Ҳиндистон VI-XII асрларда бир-бири билан 
иқтисодий алоқада бўлган кўп сонли давлатлар – князликларнинг 
йиғиндисидан иборат бўлиб, дастлабки даврларда ушбу давлатларда 
уруғдошчилик муносабатларининг кўпгина қолдиқлари сақланиб қолган эди. 
Хусусан, VII асрда ривожланган Xарша, Чалукилар давлатлари, VIII асрдаги 
Гуджара-Пратихарлар давлатлари қабилавий подшоликлар йиғиндисидан 
35
Agarwal, Ashvini (1989). Rise and Fall of the Imperial Guptas, Delhi:Motilal Banarsidass, P.264–269. 

---

11- МАВЗУ: ЎРТА АСРЛАРДА ШАРҚ 
МАМЛАКАТЛАРИ ДАВЛАТИ ВА ҲУҚУҚИ
260 
иборат примитив давлатлар эди. Уларнинг чегаралари доимо ўзгариб турарди 
ҳамда мунтазам маъмурий аппарати ташкил этилмаганди. Бу давлатлар 
тепасида 
махаражалар 
– буюк князлар турарди
36
. Баъзи майда 
подшоликларда подшолар сайлаб қўйиларди. Махаражаларга маслаҳатчилар 
ёрдам берарди. Маслаҳатчилар 
мантрипаришад 
деб аталувчи маслаҳатчи 
орган таркибига кирардилар. Давлат аппаратида муҳим ўрин ҳарбийларга ва 
солиқ йиғувчиларга тегишли эди.
Деҳли султонлигида ҳам, Бобурийлар салтанатида ҳам монархия 
бошқарув тизимига асосланган давлат ҳокимияти органлари мусулмон 
давлатининг ислом диний таълимоти асосида ташкил этилган эди. Бу 
таълимотга асосан Аллоҳга ишонувчи барча мусулмонлар битта бошлиққа 
эга бўлиши керак.
Муҳаммад Tуғлоқ (1325-1351 йиллар) ўз танга пулларига «Султон –
худонинг сояси» деб ёздириб қўйган эди
37
. Бобокалонимиз Бобур эса илоҳий 
ҳуқуқларга эга бўлган 
подшоҳ 
унвонини олган эди. Давлат бошлиғи (султон, 
подшоҳ)нинг ҳокимияти меросий бўлган. У ўзига тахт вориси тайинлаши 
мумкин эди. Мусулмон ҳукмдорлари олий қонун чиқариш ва суд 
ҳокимиятига эга эди. Мусулмон давлатида давлат бошлиғидан кейин 
иккинчи шахс – олий чиновник – 
вазир 
бўлган. У ҳарбий ва молиявий 
идорага раҳбарлик қилган. Унинг асосий мажбурияти султоннинг 
буйруқларини ҳаётга тадбиқ қилиш эди. Вазирлар кўпинча бутун ҳокимиятни 
ўз қўлларида тўплардилар.
Деҳли султонлигида ҳам, Буюк Бобурийлар салтанатида ҳам марказий 
бошқарувни махсус ҳукумат идоралари –