11- мавзу: Ўрта асрларда шарқ мамлакатлари давлати ва ҳУҚУҚИ

Расм. Захириддин Муҳаммад Бобур
 

---

11- МАВЗУ: ЎРТА АСРЛАРДА ШАРҚ 
МАМЛАКАТЛАРИ ДАВЛАТИ ВА ҲУҚУҚИ
258 
инглизлар келиб қўшилдилар. XV аср мобайнида Деҳли султонлиги буюк 
давлат бўлмай қолган эди.
1526-йилда Tемурнинг эвараси – амир Бобур афғон тоғ йўллари орқали 
Ҳиндистонга кириб борди. У Деҳлини босиб олиб, ўзини Ҳиндистон 
императори (тўғрироғи – шоҳ) деб эълон қилди
34
. Бобур бу ерда Ҳиндистон 
ва Афғонистон ерларидан иборат катта бир давлат – Бобурийлар салтанатига 
асос солди. Бобур ва унинг ворислари даврида Ҳиндистон ҳар томонлама 
равнақ топди. Лекин Бобурийларнинг сўнгги вакили Аврангзеб вафотидан 
сўнг бу салтанат айрим парчаларга бўлиниб кетди ва тез орада Европа 
мустамлакачилари томонидан асоратга солинди. Шу тариқа, Ҳиндистоннинг 
ўрта асрлардаги ривожланиши ҳам ниҳоясига этди.
Умуман, ўрта асрларда Ҳиндистон давлати ва ҳуқуқи тарихини 
қуйидаги даврларга бўлиб ўрганиш мумкин: 1) Ҳинд феодал давлатининг 
ташкил топиши даври (IV-X асрлар); 2) Деҳли султонлиги ва Бобурийлар 
салтанати даври (X-XVI асрлар); 3) Ҳинд феодал давлатининг инқирози ва 
Англия ҳукмронлигининг ўрнатилиши даври. 
Ҳиндистон ижтимоий тузумининг хусусиятлари. 
Илк ўрта асрлардан 
бошлаб деҳқонлар жамоаларини асоратга солиш, уларни солиққа тортиш 
жараёни кучайган, хусусий ер эгалигининг ўсиши билан феодал 
эксплуатациянинг турли шакллари вужудга келган.
Гупта даврида Ҳиндистоннинг ижтимоий 
тузуми асосан ҳали қулдорлик характерини 
сақлаб қолган эди. Қуллар мавжуд бўлиб, қуллар 
бозори кенг йўлга қўйилганича давом этмоқда 
эди. Қадимий касталарнинг тўртта асосий тури – 
брахманлар 
(коҳинлар), 
кшатрийлар 
(жангчилар), 
вайшийлар 
(деҳқонлар, 
ҳунармандлар, савдогарлар) ва шудралар (собиқ 
қулларнинг 
ва 
ҳар 
тоифадаги 
қарам 
кишиларнинг энг паст табақаси бўлиб, булар 
«киши ҳазар қиладиган» ишларни бажарувчи 
кишилар эди) сақланиб қолган эди. Ўрта 
асрларнинг бошларида ҳинд касталари анча 
эволюционлашди. Брахманлар ва кшатрийлар коҳин ва ҳарбий табақаларга 
айланиб кетдилар, давлат ҳокимияти уларнинг қўлида эди, шу билан бирга 
улар жуда кўп қуллари бўлган энг йирик ер эгалари эдилар. Иккинчи бир 
ўртача ва паст даражадаги касталар вақт ўтиши билан майдалашиб борди. 
Гупта даврида касталарнинг миқдори бир неча ўн турдан ошди. Жамиятнинг 
шудрага оид энг тубан кастаси «ҳазарли кишилар» деб аталар эди, чунки 
34
Butalia, Romesh C. The Evolution of the Artillery in India: From the Battle of Plassey to the Revolt of 1857, 
(Allied Publishing Limited, 1998), P. 16. 
Расм. Ҳинд жамоаси вакиллари
 

---