7-mavzu. Axloqiy qadriyatlar (Etika) Reja

 
 
 
Etika fanining asosiy kategoriyalari 
Axloqshunoslikda inson xatti-harakatining ikki qutbi – axloqiylik bilan axloqsizlik 
holatlari tahlil va tadqiq etiladi. Axloqiylik – fazilatlarda, axloqsizlik esa – 
illatlarda namoyon bo`ladi. Bu ikki qutb – tushuncha kun-tun, oq-qora singari bir-
birini inkor va ayni paytda, taqozo etgani holda mavjuddir. Zero, fazilat, Arastudan 
tortib Ibn Sinogacha bo`lgan qadimgi faylasuflar ta`kidlaganlaridek, ikki illat 
oralig`ida ro`y beradi. Chunonchi, adolat – zulm bilan mazlumlikning, saxiylik – 
isrofgarchilik bilan baxillikning, iffat – qizg`anchilik bilan rujuning o`rtalig`i 
sifatida voqe bo`ladi. 
Fazilat va illatlar esa o`z navbatida axloqiy tushunchalarda namoyon bo`ladi. 
Axloqshunoslik fanida barcha tushunchalarni uch guruhga bo`lib o`rganishni 
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Axloqiy bilish bilan real hayot o`rtasidagi eng muhim aloqa va munosabatlarni 
in`ikos ettiruvchi, axloq ilmining mezonini ifodalovchi tushunchalardir; ularni biz 
axloqshunoslikning mezoniy tushunchalari yoki kategoriyalari sifatida tushunamiz. 
- Axloqiy tamoyillar 

---

- Axloqiy me`yorlar 
Shu o`rinda “tushuncha” atamasining mohiyatiga nazar tashlashni joiz deb 
o`ylaymiz va axloqiy hissiyotlarning axloqiy anglash uchun ma`lum ma`noda 
material ekanligi to`g`risida birrov to`xtalib o`tmoqchimiz. Jumladan buyuk ingliz 
mutafakkiri Jon Lokk, tushunchada nimaiki bor ekan, u bundan oldin hissiyotda 
mavjud bo`lgan deb ta`kidlaydi. “Tabiat qonuni borasidagi tajribalar” asarida u 
shunday deb yozadi: “Agar hissiyotdan aqlga narsalar qiyofasi yetkazib berilmasa, 
u holda tafakkur uchun hech qanday material berilmagan bo`ladi va aql bilishni 
taraqqiy ettirishi borasida me`mor bino qurishda tosh, yog`ich, qum va hokazo 
qurilish materiallarisiz qanchalik ish qila olsa, xuddi shuncha ish bajara oladi”.
3
Shunday qilib zamonaviy axloqshunoslik axloqiy kategoriyalarni, tamoyillarni va 
me`yorlarni g`oyada muhim ekanligi ta`kidlagan holda axloqiy kategoriyalarni 
quyidagicha tasniflaydi.