If. •f с ж ж Салимов КимёВий технодогиянинг асосий караёнАари Во урилмоАпри I зл' Пз

и сс и к ли к а л м а ш и н и ш
ж араёни
деб ат ал ад и. «Иссик,» ва «совук» ж и с м л а р н и н г т е м п е р а -
тураси у р т а с ид аг и ф а р к иссиклик а л м а ш и ни ши ни н г х а р а к а т л а н -
тирувчи кучи хисобла нади. Т е м п е р а т у р а л а р ф а р к и б у лг а н д а 
т е р м о ди на м и ка ни нг иккинчи конунига кура иссиклик энергияси 
тем пе ра т у ра с и юкори булган ж и с м д а н т е м пе ратур ас и п аст булган 
жи см га уз- узи д ан утади. Ж и с м л а р у р т а с ид а г и иссиклик а л м а ш и -
ниши эркин электрон, атом ва мо л ек у л а л а р н и н г уз а р о энергия 
а л м а ш и н и ш и хисобига содир булади. Ис си кл ик а л м а ш и н и ш и д а
Катнашадиган жисмлар и с с и к л и к т а ш у в ч и л а р деб аталади. 
Ис с ик л и к у т к а зи ш ж а р а ё н л а р и (иситиш, совитиш, б уг ла рни
конденслаш, буг ла тиш) кимё са н о ат ид а кенг т а р к а л г а н . И с си кл ик
т а р к а л и ш и н и н г учта принц ип и ал тури бор: и ссиклик утка- 
зувчанлик, конвекция ва иссикликнинг нурланиши.
Би р- б ир иг а тегиб тург ан кичик з а р р а ч а л а р н и н г т арти б си з
х а р а к а т и н а т и ж а с и д а юз б ер а д и г а н иссикликнинг утиш ж а р а ё н и
и сс и к л и к ут к а з у в ч а н л и к
(ёки кондукция) д ейил а ди. Газ ва 
томчили с у ю к л и к л а р д а м о л е к у л а л а р н ин г х а р а к а т и н а т и ж а с и д а
ёки к а т т и к ж и с м л а р д а к р и ст ал л п а н ж а р а д а г и а т о мл а рн и нг
т е б ра н и ши т аъ с и р и д а ёхуд м е т а л л а р д а эркин э ле кт ро нл ар н ин г 
дифф у з и я си оки б ати да иссиклик у т к а зу вч ан ли к ж а р а ё н и содир 
булади. К,аттик ж и с м л а р д а ва г аз ёки с у ю к л и к л а р н и н г юпка 
к а т л а м л а р и д а иссиклик асосан иссиклик у тк а з у в ч а н л и к о р к а ли
т а р к а л а д и .
Г аз ёки с у ю к л и к л а р да ма кр ос к оп и к х а ж м л а р н и н г х а р а к а т и ва 
у ларн и а р а л а ш т и р и и
.1
н а т и ж а с и д а юз б ер ад иган иссикликнинг 
т а р к а л и ш и
к о н в е к ц и я
деб а т а л а д и . Конвекция икки хил (эркин ва 
м а ж б у р и й ) булади. Газ ёки суюк лик айрим к и см ла р ид а г и
зичликнинг ф а р к и н а т и ж а с и д а хосил б ул а ди га н иссикликнинг 
ал ма ши ни ши табиий ёки эркин конвекция дейилади. Т а ш к и кучлар 
т а ъ с и р и д а ( м а с а л а н , с у ю к л и к л а р ни н асослар ё р д а м и д а уз аги ш 
ёки у ла р н и механик а р а л а ш т и р г и ч л а р билан а р а л а ш т и р и ш
п а й ги д а) ма жб у р и й конвекция пайдо булади.
И с с и к л и к э нергиясининг э ле ктр магнит тулкин ё р д а м и д а
т а р к а л и ш и иссикликнинг нур л а ни ши деб юритилади. Х,ар к а нд ай
219

---

жисм узидан э нергияни нурла ти ш ко би л и я тиг а эга. Н у р л а н г а н
энергия бошка жисмга ютилади ва к а й т а да н иссикликка айланади.
Н а т и ж а д а нур б ил а н иссиклик а л м а ш и н и ш ж а р а ё н и содир булиб, 
у уз н а в ба т нд а нур ч ик ар иш ва нур ютиш ж а р а ё н л а р и д а н т аш к и л 
топади.
Х,ак,ик.нй ш а р о и т л а р д а иссиклик а л м а ш и н и ш ал охида олинган 
бирор усул б илан эмас, б алки б»р неча у с у л ла р ё р д а м и д а юзаг а 
келади, яъни м у р а к к а б иссиклик у т к а зи ш ж а р а ё н л а р и а м а л г а
оширилади.
К у р и л м а л а р н и н г и шл аш р еж им и г а кура ж а р а ё н л а р икки хил 
(тургун ва нотургун) булади. Узлук си з и шл ай д и г ан ку р ил ма -
л ар н и нг т урлн н у к т а л а р и д а г и т е м п е р а т у р а в а к т д ав ом и да узгар- 
майди, бундай к у р и л м а л а р д а к е таётг ан ж а р а ё н тургун булади.
Нотургун ж а р а ё н л а р д а ( д ав р и й и ш л а й д и г ан иссиклик а л м а ш и ­
ниш а п п а р а т л а р и д а ) т е м п е р а т у р а вак,т д а в о ми д а у з г ари б турад и
( м а с а л а н , иситиш ёки совитиш пайтида).
9.2-§. И С С И М И К Б А Л А Н С И
Ис си кл ик а л м а ш и н и ш пайтида т е м пе р а т у ра с и юкори булг ан 
жисмнинг б ерган иссиклик микдори (ФО т е м п е ра т ур ас и паст 
булг ан жисмни иситиш учун ( Р 2) с а р ф булади. Ис сн кл ик ни н г
йуколиши хнсобга о л ин ма га н х о ла т д а, и ссиклик б ал ан с и н ин г
те н г ла ма си ни куй ид а ги ч а ёзиш мумкин:
(? = (?, = ( 9. 1 )
бу ерда ф — к у р и л м а н и н г иссиклик са рфи, Ж .
Те м п е р а т у р ас и юкори булган ис с и к л и к т ашувч и ни н г микдори- 
ни 
в ,
унинг к у р и л м а г а ки ри шд аг и и с с и к л и к у шл аш и н и 
J^б
ва 
к у р и л м а д а н ч ик и ш д а ги иссиклик у шл а ш и н и / 1к, т ем п е р а т у р а с и
паст булг ан иссиклик ташувчининг микдорини 
унинг бош- 
лангич иссиклик ушл аш и н и / 2б ва охирги и ссиклик у шл аш ин и / 2к 
б ил ан б ел гил а йми з. Б ун да й исси кл и к б ал ан си ни н г т е н г л ам а си
куйидаги к у ри н ишг а эга булади:
= 0 , ( / 1б - 7, к) = 0 2( / 2к - / 2б). 
( 9 . 2 )
Агар иссиклик а лм а ши ни ш ж а р а ё н и иссиклик та шу в ч ил а рни н г
а г р ег ат холати у з г а р м а г а н ша р о ит д а содир булса, иссиклик 
ташувчи ж и с м л а р н и н г иссиклик с а к л а ш и (ёки э н т а ль пи я си ) 
с ол и шти рма и с с и к л и к сигими 
с
ни т е м п е р а т у р а / га к у п ай тм а си га
тенг булади:
/ ==С/ . 
( 9. 3 )
Солиштирма и с с и к л и к сигими
— модда бирлиги т е м п е р а т у р а -
сини 
1
К га у з г а р т и р и ш учун з а р у р б улга н иссиклик микдоридир;
улчов бирлиги Ж / ( к г . К). Б у н да исси кл и к б а л ан си ни н г т е н г л а м а ­
си:
( ? =
0 , С | ( * 1б — ¿ 1 к ) =
С
2 С 2 ( / 2 к — * 2 б )
( 9 - 4 )
220

---

бу ерд а 
с\
ва С
2
— т е м п е р а т у р а с и юкори ва п аст бу лга н иссиклик 
т а ш у в ч ил а рн и нг ур т а ч а с о л и шти р ма с игимлари, Ж / ( к г - К);