Тупроқни ким таҳлил. Ас ўзг

Tahlilning ionometrik, gazoxromatografik va infraqizil-
spektrometriya usullari
1.
Ionometriya
2.
Infraqizil-spektrometriya 
3.
Gazoxromatografiya 
 
Potensiometriya (ionometriya) 
Ionometriya - potensiometriyaning bir bo‘limi. Bu yerda indikator 
sifatida ionselektiv elektrod xizmat qiladi. Bunday elektrod ionometrlar 
deyiladi. Bu usul o‘zining qulayligi, oddiyligi va zamonaviyligi bilan 
ajralib turadi. Analizning davomiyligi namunaning davomiyligi bilan 
qo‘shib o‘lchanadi. Chunki analizning o‘zi 1 yoki 2 daqiqa davom etadi. 
Boshqa fizik-kimyoviy metodlardan farqi shundaki, u oddiy metodika 
asosida olib boriladi va uskunalarining qo‘llanilishi arzonligidir. 
Zamonaviy ionometrlar turli xil ionlar va erigan gazlarni nafaqat 
laboratoriya sharoitida, balki dala sharoitida ham aniqlash imkonini beradi. 

---

70 
Bu metodning 3ta amaliy turi mavjud: elektrodning graduirovkasi, 
grafikaning graduirovkasi va qo‘shish metodlari. Ularning eng tezi va 
oddiysi elektrodning graduirovkasi hisoblanadi. 
Grafikaning graduirovkasini shakllantirishda barcha standart va tahlil 
qilinayotgan eritmalarga bir xil miqdordagi ortiqcha indifferent elektrolit 
kiritiladi. Murakkab tarkibli eritmalarning tarkibini aniqlashda optimal 
variant sifatida qo‘shish metodi hisoblanadi. U analiz qilinayotgan 
eritmadagi elektrod potensialini (E) va ma’lum miqdordagi standart eritma 
kiritilganidan keyingi potensialini o‘lchashga asoslangan (Er). 
Tuproq muhitini aniqlash tahlillarning ham nazariy , ham amaliy 
tomondan eng ko‘p tarqalgan usullaridan biri hisoblanadi. Bu usul asosida 
titralanayotgan kislotlilik yoki ishqoriylik (sig‘im omili) va tuproqning pHi 
- faol vodorod ionlarining manfiy logarfmiga teng bo‘lgan kattalik 
(intensivlik omili) yotadi. Sig‘im omili – tuproqlardagi kislota va 
ishqorning umumiy miqdorini xarakterlaydi va tuproqning buferligi, 
reaksiyalar barqarorligi aynan shu kattalikka bog‘liq bo‘ladi. Intensivlik 
omili esa, kislota va asoslarning o‘simlik va tuproqqa bo‘ladigan tezlikdagi 
ta’sirini xarakterlab beradi. Tuproqning oksidlanish-qaytarilish potensiali 
hozirgi vaqda kam o‘lchanilmoqda, lekin shunga qaramay bu jarayon 
ko‘rsatkichi o‘simliklar oziqlanishi va tuproqda ro‘y berayotgan 
jarayonlarni o‘rganishda juda muhim hisoblanadi. 
Tuproqshunoslikda bu usuldan o‘simlik va tuproqdagi kation va 
anionlarni aniqlashda, shuningdek, tuproqning oksidlanish-qaytarilish 
holatini bilishda foydalaniladi. Potensiometriya (ionmetriya) - tahlilning 
tezkor usuli hisoblanib, unda eritma va suspenziyalar tarkibidagi ionlar 
uncha murakkab bo‘lmagan asboblar yordamida aniqlanadi. Hamma 
ionometrik asboblarning asosiy elementi ionoselektiv elektrod hisoblanadi.
Usul qattiq va suyuq faza chegarasida yuzaga keladigan oksidlanish-
qaytarilish potensiali miqdorini o‘lchashga asoslangan. Agar metall 
plastinka eritmaga botirilsa, erituvchi (suv) ning qutbiy molekulalari 
ta’sirida yuza joylashgan kationlarning bir qismi gidratatsiyalanib, 
eritmaga o‘tadi. Metallning kristall panjarasida to‘planishi mumkin bo‘lgan 
kationlar bilan erkin ravishda eritmaga o‘ta oladigan elektronlar metall-
eritma chegarasida muayan elektrod potensialini yuzaga keltirib, 
to‘planadi. Bu jarayon qaytar bo‘lib, metall kationlari bir qismining 
eritmaga o‘tishi (oksidlanish) bilan bir qatorda, bir qism kationlar 
eritmadan metall kristall panjaraning yuzasiga o‘tiradi (qaytarilish): 
Jarayonning qaytarligi natijasida metalldan eritmaga o‘tuvchi 
kationlar miqdori oshib boradi va ma’lum vaqtdan keyin kationlarning 

---

71 
eritmaga o‘tishiga to‘sqinlik qiladi va aksincha, kationlarning elektrod 
yuzasiga cho‘kishi (qaytarilish) kuchayadi. Ularning tezliklari tenglashib 
qolgan paytda potensiallar muvozanati yuzaga keladi. U, odatda, 
metallning tabiati, eritmaning harorati va tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. 
Masalan, platina, oltin, kumush kabi metallar mustahkam kristall 
panjaraga ega bo‘lib, o‘z ionlarini eritmaga juda kam o‘tkazadi va 
aksincha, eritmadagi kationlarni o‘z yuzasida ko‘proq to‘plash 
xususiyatiga ega. 
Kristall panjarasi mustahkam bo‘lmagan metallar ancha faol bo‘lib, 
o‘z kationlarini osonlikcha eritmaga ajratadi. Shu sababdan ayni 
metallardan tayyorlanadigan elektrodlar nisbatan manfiy muvozanat 
potensialini namoyon qiladi. Ma’lumki, elektrodning potensialini bevosita 
o‘zini o‘lchash mumkin emas. Odatda, andoza sifatida vodorod elektrodi 
yoki potensiali ma’lum bo‘lgan elektrod qiyoslash elektrodi sifatida qabul 
qilinadi, potensiali aniqlanayotgani esa indikator elektrod deb yuritiladi. 
Ikki elektrod birgalikda galvanik element (galvanik juftlik) ni hosil qiladi.