К. М. Рафиков – Ўзбекистон касаба уюшмалари Федерацияси раиси

“Имом Бухорий, Бурҳониддин Марғиноний, Исо ва 
Ҳаким Термизийлар, Маҳмуд Замахшарий, Муҳаммад Қаффол 
Шоший, Баҳоуддин Нақшбанд, Хожа Аҳрор Валий, Муҳаммад 
Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, 
Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий ва бошқа кўплаб даҳолар номи 
нафақат ислом, айни вақтда жаҳон цивилизацияси тарихида ҳақли 
равишда олтин ҳарфлар билан битилган”
1
. 
Ислом таълимотида меҳнат муносабатларининг алоҳида талқин 
қилиниши ва эътироф этилиши Шарқ мутафаккирларининг иқтисодий 
ғояларида меҳнат омилига янгича ёндашувнинг пайдо бўлишига сабаб 
бўлди. 
1
Мирзиёев Ш.М. Тошкентда Ислом ҳамкорлик ташкилоти Ташқи ишлар вазирлари 
кенгаши 43-сессиясининг очилиш маросимидаги нутқ // Халқ сўзи, 2016 йил 19 
октябрь. 

---

37 
Шарқ тафаккурининг йирик намояндаси, «Муаллими ас-соний» 
(«Иккинчи муаллим») даражасига етишган машҳур аллома 
Абу Наср 
Форобий 
(873-950) илмий қарашларида меҳнат омилига алоҳида эътибор 
қаратган. 
Ўз даврида барча билимларни эгаллагани учун замондошлари 
томонидан “Шарқ Аристотели” номи берилган Абу Наср Форобийнинг 
давлат ва жамият, меҳнат фаолияти ҳақидаги таълимоти беқиёс аҳамиятга 
эгадир. У кўплаб фанларни илмий кашфиётлар билан бойитган, турли 
мамлакатлар олимларининг фалсафий қарашларини ривожлантирган ва 
160 дан ортиқ асар ёзган. Форобий асарларининг асосий қисми кўплаб 
Европа ва шарқ тилларига таржима қилинган ва ҳозирги кунга қадар чуқур 
тадқиқотлар мавзуси бўлиб келмоқда.
Форобий инсоннинг меҳнат фаолияти учун зарур бўлган фанларнинг 
аҳамиятини яхши тушунган. У 
«Фозил одамлар шаҳри»
номли рисоласида 
қуйидагиларни таъкидлайди: “Таълим сўз ва ўргатиш билангина бўлади. 
Тарбия эса амалий иш ва тажриба билан ўрганишдир, яъни шу халқ, шу 
миллатнинг амалий малакаларидан иборат бўлган иш-ҳаракатга, касб-
ҳунарга берилган бўлар, қизиқиш уларни бутунлай касб-ҳунарга жалб этса, 
демак улар касб-ҳунарнинг чинакам ошиғи бўладилар. 
Мақсадни амалга оширишда жаҳд ва ғайрат мўлжалланган ишни 
бажаришда зўр таъсирга эгадир”. 
Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» асарида ана шундай 
доно фикрлар, ҳикматлар кўп: 
“Касб-ҳунарни эгаллашга ва камолотга эришишга ўз ихтиёрларича 
ҳавас билан интилган кишилар ҳақиқий фазилат эгаларидир”. 
“Кишилар ўз даражаларида бир-бирларидан ортиқ-кам бўладилар. Бу 
даража уларнинг касб-ҳунар ва билимларининг ортиқ-камлигида 
ифодаланади”.