Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

ARAL: APPAQ DIYWAL ALDÍNDA...
Aq qamıs-aw, aq qamıs,
Quwrama suw ishinde,
Sendey bolıp turman mende,
Kók tayǵaqtıń ústinde.
Kúnxoja
Moynaq qalasın aralaǵan adamnıń qala tuwralı túsinigi ózgeredi. 
Sebebi, bul jerde qala haqqındaǵı túsinikke tiyisli barlıq nárseler bar: 
bazar, aeroport, eki tárepli gúzar jollar, Qatar-qatar kósheler, appaq etip 
háklengen jaylar hám keńse, aǵartıw imáratları...
Qalanıń appaq qumlı kóshelerin gezseńiz, qaraqalpaq teńizi jaǵısına 
beyimlestirilgen arxitektura negizinde qurılǵan úylerge itibar beresiz 
háwlige kirseńiz, sizdi aq kókiregin ashqan úy iyesi kútip aladı hám 
úyiniń tórinen orın beredi. Jáne de itibar berseńiz páskeltek, ıqsham 
etip salınǵan ójirelerdiń diywalları appaq, azada! Sebebi, Moynaqta 
qalpaǵı qara, kewli appaq, qálbi pák adamlar jasaydı.

---

199
Men hár saparı qala aralap júrgenimde sáske waqıtları kúnshuwaqta 
appaq diywalǵa súyenip otırǵan jası úlken aqsaqallardı kóremen. Olar 
japadan-jalǵız, júzlerin quyashqa berip, kózlerin jumǵan halda, qanday 
da bir qıyallarǵa berilip, tım-tırıs otıradı.
Olardıń qıyallarınan neler ótpeydi deysiz.
GEOGRAFIYA. LIRIKA. TARIYX
Aymaqta Qaraqum, Qızılqum hám Ústirt keńislikleri azlıq etkendey, 
ótken ásirdiń sekseninshi jılları Aralqum sahrası payda boldı. Yaq, 
bul sahra aspannan túsip yaki basqa jerden kóship kelgen joq, onıń 
payda bolıwına tábiyat qırsıqlıǵınıń da baylanısı joq, biz bul sahranı 
óz qolımız benen jarattıq. Qaraqum menen Qızılqumnıń qan tamırları 
bolǵan Ámiwdarya menen Sırdaryanıń joqarǵı aǵıslarına hár qıylı 
toǵanaqlar qurıp, «sahranı baǵı-bostanǵa, álemdi gúlistanǵa aylandıramız, 
bizler tábiyattan ústembiz, artqa sheginiw joq!» degen uranlar astında, 
tıń jerlerdi ózlestirdik, ózlestire berdik. Nátiyjede, tábiyattıń móldir 
inamı bolǵan Aral teńiziniń ózi bizden shegindi, qashtı.
Ádette, teńiz kemeleri uzaq saparlarǵa jónep keter aldında teńiz 
jaǵasındaǵı xoshlasıwshı insanlar quwanıshlı keypiyat penen oramalların 
bılǵap xoshlasadı. Bul saparı bolsa kemeler júzip baratırǵan jerinde qalıp 
qoyıp, teńizdiń ózi jaǵalıq penen xoshlaspastan «álwidaǵ» ayttı.
Ornınan qozǵalmay qalǵan seynerler átirápın appaq qumlar iyeledi. 
Seynerler tóbesinde bolsa hesh nársege túsinbey qalǵan shaǵalalar 
biraz waqıt shaq-shaqlap ushıp júrdı aqır-sońında bul qumlardan balıq 
shıqpaytuǵınlıǵın túsinse kerek, olarda álle bir jaqlarǵa ǵayıp boldı. 
Lekin, Aral boyı jaǵalawlarında tómendegi qosıq qatarları búgingi kúnge 
shekem jańlamaqta.
Aydınlar, aydınlar, shalqar aydınlar,
Bizden sáwer yarǵa sálem aytıńlar,
Tolqınlar, yarımdı alıp qaytıńlar,
Yar kórinbes alıslarǵa qarasam.
Sol sekseninshi jılları Aral teńiziniń qurıp qalǵan ultanında ulıwma 
maydanı úsh million gektardı óz ishine alatuǵın, qus ushsa qanatı 
kúyetuǵın sahra payda boldı, sol sahraǵa Aralqum degen atama beril-
di hám Qaraqum sahrası Ústirt jáne Aralqum arqalı Qızılqum menen 
tutasıp ketti. 

---

200