Ádebiyat -klàSLÀr ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan 4-basılımı NÓkis «bilim» 2019 p I k I r b I l d I r I w s h I l e r

DUZLÍ TOZAŃ
Házir ulıwma maydanı shama menen 5 million gektardı quraytuǵın 
Aralqumnan jılına júzlegen million tonna shań-tozańlar kóterilmekte. 
Olardıń aerozol halında mıńlaǵan kilometrler aralıǵına ushıp baratır-
ǵanlıǵı haqqında maǵlıwmatlar da bar. 1988-jılı «Aral — 88» ilimiy-pub-
licistikalıq ekspediciyası quramında Pámir tawlarınıń Aqbaytasırımında 
da Araldıń duzlı tozańlarınıń izlerin kórgen edik... Al, bunıń aqıbetleri 
nelerge alıp keliwi múmkin? Qońsı tuwısqan mámleketlerdiń awıl xoja-
lıǵında sońǵı waqıtları baǵshılıq, júzimgershilik, palız ónimleri hám 
paxtanıń ónimdarlıǵı júda tómenlep ketkenligi, suwǵarıp egiletuǵın 
jerlerdiń keskin shorlanıp baratırǵanlıǵı málim bolmaqta. Sebebi, nede 
dep oylaysız? Sebebi, mınada: 1. Miyweli aǵashlarınıń gúllegen waqtında 
itibar berseńiz, bul tiykarınan Araldaǵı shań-tozańlardıń kúsheygen 
báhár aylarına tuwra keledi. Duzlı shań túsken qaysı bir miywe 
gúllerinen tóreli ónim alıw múmkin? 2. Palız ónimleri hám paxta 
maydanlarınıń shorlanıwına bolsa, tek joqarıdan túsip atırǵan duzlı 
tozańlar ǵana emes, al suwǵarılatuǵın suwdıń sapası da sebep boladı. 
Esińizde bolsa, «Jáhán adebiyatı» jurnalınıń ótken sanlarında yaponiyalı 
jazıwshınıń suw haqqındaǵı ájayıp bir shıǵarması basılıp shıqtı. Onda 
aǵın suwda, «seziw, eslew qábileti hám óziniń jolın tabıw qásiyetleri» 
bar ekenligin aytıp ótedi. Tınıp qalǵan suwda bolsa, joqarıdaǵı 
aytılǵan bul qásiyetleriniń geyparaları joǵalıp, bunday suw aynıw 
hám shorlanıwǵa beyim boladı. Demek, aǵın suwdı májbúriy toqtatıp 
qoyıw onıń sapasınıń ózgeriwne alıp keledi eken. Sapasız suw menen 
suwǵarılǵan qaysı bir egin sapalı hám mol zúráát beredi? 3. Aǵın suw 
óz quramında hár qıylı minerallar eritpesi menen jerge azıqlıq zatlar 
hám málim muǵdarda duzlardı da alıp keledi. Ekstensiv usılda egilgen 
jer maydanların intensiv suwǵarıw nátiyjesi, sol maydanlardıń tez arada 
shorlanıwına, al zúrááti bolsa jıldan jılǵa kemeyip, ónimlerdiń ózine 
túser bahasınıń aqlanbawına sebep boladı. Óytkeni, elimizdiń birinshi 
Prezidentiniń aytqanınday «Aral táǵdiri — million-million insanlardıń 
taǵdiri. Solay eken, biz óz táǵdirimiz, perzentlerimizdiń keleshegi 
ushın gúresiwimiz zarúr». Birinshi Prezidentimiz bul jerde tek ǵana 
Ózbekstan yaki Qaraqalpaqstan taǵdirin ǵana emes, al jer sharı dep 
atalǵan ájayıp álemde jasaytuǵın barlıq insanlardıń taǵdiri hám keleshegi 
jóninde jan kúydirip aytadı. Aytayıq, biz Aral táǵdirine biyparıq qarasaq 

---

201
aspanımızdı, álemimizdi duzlı shań-tozań qaplap, áste-aqırın Ana jer
óz nesiybesin kemeytip, pútkil dúnya xalıqlarınıń ahwalınıń tómenlep 
ketiwi hesh gáp emes. Sebebi, Aral áyyemnen eki dárya — Amiwdárya 
hám Sırdáryalar arqalı keletuǵın suwlar menen duzlardı tábiyiy saqlap 
turatuǵın teńiz edi. Dáryalar teńizge aqpay qalǵanlıǵı sebepli, jıl boyı 
aǵıslar menen keletuǵın duzlar diyqanlardıń suwǵarılatuǵın jerlerine 
barıp sol jerde qalıp ketedi. Aspanda bolsa jáne Araldıń duzlı 
shań tozańları. Házir Prezidentimizdiń is-háreketleri hám xalıqaralıq 
ekologiyalıq shólkemler járdeminde Aral akvatoriyasınıń qubla tárepindegi 
jasıl mákanımızdı Aralqum hújiminen saqlaytuǵın «Jasıl qalqan»lı zona 
qurılmaqta búginge kelip toǵay xojalıqları tárepinen mıńlaǵan gektar 
kólemindegi maydanlarǵa seksewil, cherkez, qandım ósimliklerinen ibarat 
toǵaylıqlardıń payda bolıwı qumlardıń kóshiwine tosıq bolmaqta.