Ekologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

anatomik
(o‘simliklarning 
gazlar 
kirishiga 
to‘sqinlik 
qiluvchi 
tuzilish 
xussiyatlari bilan bog‘lik bo‘lgan); 2) 
fiziologik
(ichki tuqimalarning 
atrof havosi bilan o‘zaro ta’sir etish intensivligining xususiyatlariga 
asoslangan; 
3) 
bioximiyaviy
(fermentativ 
sistemalarning 
zararlanishini va moddalar almashinishini inkor etuvchi); 4) 
gaoitual 
(barg va gullarning zararli gazlarga duch kelishi imkonnyatini 
kamaytiruvchi); 
5) 
fenoritmik
(gaz 
ta’sir etish vaqti va 
vegetatsiyaning kritik davrlari mos kelmasligi bilan ajralib turuvchi); 
6) 
anabiotik 
(kishda yoki yozgi quruq davrda o‘simliklarning tinim 
holati bilan bog‘liq bo‘lgan); 7) 
regeneratsion
(novdalarning qayta 
barg chiqarishini, yangi novdalar rivojlanishini ta’minlovchi); 8) 
populyatsion
(populyalarning yosh holatlari polimorfizmiga bog‘liq 
bo‘lgan); 9) 
fitotsenotik
(fitotsenozning gazlar kirishiga to‘sqinlik 
qiluvchi vertikal va gorizontal bo‘yicha bir xilda emasligi 
munosabati bilan ahamiyatga ega bo‘lgan) chidamlilikdir. 
Gazga chidamlilikning nazariy asoslarini N.A.Kpasinskiy 
(1940, 1950) fotooksidlanish nazariyasi shaklida ishlab chiqqan. Ana 
shu nazariyaga asosan sulfid angidrid va boshqa zararli gazlar 
barglar ichiga kirib fotosintezni buzadi va butunlay to‘xtatib quyadi. 
Bunda yorug‘likda oksillar, aminokislotalar va boshqa moddalarning 
fotooksidlanishi boshlanadi, bu esa ularning buzilishiga va keyin 
hujayralari nobud bo‘lishiga olib keladi. 
Gazga chidamlilik o‘simliklarning sistematik xotatiga ham 
bog‘liq. Turli oilalarning vakillari gazlar bilan har xil darajada 
zararlanadi. Lekin bitta oila doirasida ayrim turkum va turlarning 
chidamliligi o‘zgarib turadi. Gazlar bilan ifloslanishiga lishayniklar 
ayniqsa sezgir bo‘ladi. Yuqori o‘simliklar uchun zararli bo‘lgan 0,01 
konsentratsiyali SO
2
lishayniklarning nafas olishini buzadi va 
o‘sishini siqib qo‘yadi. Keyingi vaqtlarda, masalan, shahar 
territoriyasida 
lishayniklarning 
tarqalganligi, 
atmosferaning 
ifloslanish darajasini aniq aks ettirishini ifodalaydigan ko‘p ishlar 
qilingan. O‘t o‘simliklar daraxtlarga qaraganda sulfid angidrid va 
boshqa gazlar bilan, odatda, kuchsizroq zararlanadi. O‘rmon 
umuman 
atmosferani 
gazlardan 
tozalovchi 
samarali 
vosita 
hisoblanadi. Lekin o‘rmondagi daraxt va butalar gaz va changlarni 
ushlab qolib, chidamliligi hamda ekologik faktorlarga bog‘liq holda 
o‘zi gazlarning zararli ta’siriga uchraydi. Barcha teng sharoitda 
(o‘rmon strukturasi, iqlim faktorlari va boshqalar) havoni zararli 
aralashmalardan tozalashda bargli daraxtlar, ulardan keyin ninabargli 

---

va yana bargli daraxtlar, ohirida ninabargli daraxtlar ekish eng 
yaxshi samara beradi.