Endokrin tizimi patofiziologiyasi

2.
 
gormonlar sintezi va sekresiyasining buzilishi;
 
3.
 
transport, metabolizm va gormonlar biologik ta’sirini amalga oshirishini 
buzishi;
 
Endokrin funksiyalarning markaziy regulyatsiyasini buzilishi
ikki yo‘l 
bilan amalga oshiriladi: nerv-o‘tkazuvchi va neyrogumoral (neyroendokrin). Bu 
yo‘llar endokrin funksiyalarni normal boshqarilishni ta’minlaydi. 
Nerv regulyatsiyasi
bevosita yoki bilvosita bo‘lishi mumkin. Bevosita asab 
regulyatsiyasi gipotalamus ajratuvchi rilizing gormonlar, buyrak usti bezi magiz 
qismi katexolaminlari va epifiz melatonin sekresiyasi orqali amalga oshiriladi. 
Bilvosita regulyatsiya asab tizimining endokrin bezni qon bilan ta’minlanishiga 

---

ta’sir qiladi, rilizing gormolar yordamida trop gormonlar sintezi va ajralishi 
boshqaradi. 
Endokrinopatiyaning boshlanishi ko‘pincha nerv regulyatsiyasining buzilishi bilan 
bogliq va ruxiy travma, endokrin bepushtlik, qandli diabet, tireotoksikoz 
rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Psixogen endokrinopatiyalar mavjudligi, 
endokrin bezlar faoliyatidagi buzilishlar patogenezida markaziy nerv tizimining 
ahamiyatini katta ekanligini tasdiqlaydi. Limbik tizimning ayrim sohalarini 
zararlash yoki stimullash, miya stvoli, retikulyar formatsiya yoki oraliq miyani 
zararlash, gormonlar sekresiyasini buzilishiga olib keladi. Neyroendokrin 
regulyatsiyasi buzilishi, gipotalamus yoki miyaning yuqori qismidagi faoliyat 
buzilishidan kelib chiqadi. Gipotalamusda gipofiz va bir qator unga bo‘ysunuvchi 
ichki sekresiya bezlari gormonlari sekresiyasini boshqarishning asosiy markazlari 
joylashgan. Shundan tartibga solishning markaziy mexanizmlari buzilgan bo‘lsa, 
endokrin tizimning plyuriglandulyar (ko‘plab) kasalliklari kelib chiqadi. 
Neyroendokrin regulyatsiyasi asab va gormonal signallarning integratsiyasini 
amalga oshiradi va re entery prinsipiga muvofiq gormonal muvozanatni saqlaydi. 
Uning anatomik substrati gipotalamo-gipofizar kompleks va ba’zi gipotalamusdan 
tashqari tuzilmalar: gipokampus, bodomsimon yadro va boshqalardir. Qoida 
tariqasida, biz manfiy qaytar bog‘lanish mexanizmi orqali gipofizga bo‘ysunadigan 
bezlar faoliyatini o‘z-o‘zini boshqarishini ko‘rib chiqamiz. Bunda, "bo‘ysunuvchi" 
bezining gormoni kotsentratsiyasining aylanib yuruvchi qonda ko‘payishi gipofiz 
bezining tegishli trop gormoni sekresiyasini ingibitsiya qiladi va shu bilan periferik 
bezning ishi normallashadi. Boshqa tomondan, gormonlar sekresiyasining 
zaiflashishi gipofiz stimulyatsiyasining avtomatik o‘sishiga olib keladi, natijada 
yana gormonal muvozanat tiklanadi. Manfiy qaytar bog‘lanish mexanizmi 
mavjudligining ko‘plab eksperimental dalillaridan biri - bu bitta buyrak usti bezini 
kalamush yoki itlarda olib tashlash, ikkinchi bezning kompensator gipertrofiyasi 
natijasida kortikotropin sekresiyasini kuchayishiga olib keladi. Uzoq muddat 
testosteron yuqori dozalarda organizmga kiritilishi moyaklar atrofiyasi va shunga 
o‘xshash tajribalarda kortizol kiritilishi buyrak usti po‘stlogining atrofiyasini 
keltirib chiqaradi. Ikkala holatda ham atrofiya, gipofiz bezining tegishli trop 
gormonlarini ishlab chiqarilishini tormozlanishi bilan bog‘liq. Ba’zi hollarda 
periferik gormon gipofiz bezidagi tegishli trop gormonning sekresiyasini 
stimullashi mumkin (musbat qaytar bog‘lanish). Masalan, tuxumdonda ovulyatsiya 
(tuxum hujayrani follikuladan chiqish) uchun zaruriy sharoit qondagi gonadotropik 
gormonlar konsentratsiyasining ko‘payishi bo‘lib, bu gonadotrop gormonlar 
tuxumdonlarda estrogen gormonlarini sekresiyasini stimulyatsiya qiluvchi ta’siri 
tufayli yuzaga keladi. Gipotalamusning neyrosekretor hujayralarida rilizing 

---

gormonlar ishlab chiqariladi (peptid tuzilishidagi neyrogormonlar), ular 
adenogipofiz gormonlarining qonga tushishini rag‘batlantiradi (liberinlar) yoki 
ingibitsiya qiladi (statinlar). Liberinlarga kortikoliberin, tireoliberin, somatoliberin, 
gonadoliberin, 
prolaktoliberin, 
melanoliberin, 
statinlarga 
somatostatin, 
melanostatin kiradi. Ular neyrosekretor hujayralar aksonlari ohiridan qonga chiqadi 
va gipofiz oyoqchasi orqali uning oldingi va oraliq bo‘laklariga tasir qiladi. 
Gipofiz bezining orqa qismida ajralib chiqadigan vazopressin va oksitotsin 
gormonlari (neyrogipofiz), oldingi gipotalamus mintaqasining katta hujayrali 
yadrolarida hosil bo‘ladi. Bu erdan ular neyrosekretor hujayralar aksonlari bo‘ylab 
neyrogipofizga kirib, u erda to‘planadi. Vazopressin va oksitotsinning 
tashuvchilari neyrofizinlar deb ataladigan maxsus oqsillardir. Rilizing gormonlar 
sekresiyasi ko‘plab neyromediatorlar, neyropeptidlar va boshqa regulyatorlar 
tomonidan boshqariladi va modulyatsiya qilinadi. Bularga noradrenalin, serotonin, 
dofamin, kisspeptinlar, opioidlar, NO, galanin, neyropeptid U va boshqalar kiradi. 
Masalan, gonadoliberin sekresiyasini boshqarishda miyaning kamida 25 fiziologik 
faol moddasi ishtirok etishi isbotlangan.
Ularning gormonal muvozanatni saqlashdan tashqari, neyroendokrin 
regulyatsiya tizimining biologik maqsadga muvofiqligini, u organizmning barcha 
to‘qimalariga gormonal signallarni yuborish orqali asab signallarining kaskadli 
kuchayishini va ularni umumlashtirishni amalga oshiradi. 
Neyroendokrin tuzilmalarining zararlanishi gormonal muvozanatni buzadi. 
Masalan, gipotalamus supraoptik va paraventrikulyar yadrolari zararlanishida
vazopressin va oksitotsinni sintezi, tashilishi buziladi. Gipofiz gormonlari 
sekresiyasining buzilishi, endogen opioidlar, katexolaminlar va boshqa 
neyromediatorlarning regulyator funksiyalarining buzilishi natijasida yuzaga 
kelishi mumkin. Gipotalamo-gipofizar sistema va uning nazorati ostidagi bezlar 
qaytar boglanish mexanizmining normal ishlashining buzilishi ba’zi endokrin 
kasalliklarda muhim patogenetik bo‘g‘indir.