O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston respublikasi madaniyat vazirligi o’zbekiston davlat konservatoriyasi

Bitiruv ishining maqsadi 
Haqiqiy bitiruv ishi orqali bitiruvchi asarga
qanchalik yondashganini bilish mumkin.
Konsertning yaralish tarixi
Asar bir necha oy mobaynida yozilgan. Bu
konsert kompozitorning eng oxirgi konserti
hisoblanadi. Konsert Avstriyalik klarnetchi Motsartning
do’sti Anton Shtadler uchun 1791-yil 28-sentabrdan
7-oktybrgacha yozilgan va Germaniya gastrol
safarida ijro etilgan. Motsart birinchi bir qismli
bassetgorn uchun konsert yozadi. U allegro G-Dur 
tonallikda bo’ladi. Keyinchalik bu asarni qayta ishlab
basset-klarnet uchun yozadi va u A-Dur tonallikda
bo’ladi.
 

---

I

KLARNETNING KEB CHIQISH TARIXI VA TAKOMILLASHUVI
 

 
Klarnet (shat. Clarinetto, let. Clariya – tiniq (tovush) so’zidan), 
soprano (yoki qayta) klarnet – puflama tilchali yog’och musiqa asbobi. 
XVII asr oxirida yuzaga kelgan. Tovushi tiniq, yorqin va yoqimli. Obnus 
(qora) daraxti yog’ochidan va plasmaasadan yasaladi. Yuqori qismidagi 
moslama (mundshtuk) ga qamish (yoki bambuk) tilcha bog’lanadi. 

---

Xozirgi klarnetlar asosan B yoki A sozida bo’ladi diapazoni 
Kichik klarnet,baccetgern, bas – klarnet, kantrabas – klarnet kabi 
turlari xam mavjo’d. ijro va ifodaviy imkoniyatlari keng bo’lgan klarnet 
yakkanavoz soz sifatida, kamer va Estrada ansambllari, simfonik 
vapuflama cholg’ular orkestrigda ishlatiladi. O’zbekistonda ilk 
klarnetchilar XX asr boshida paydo bo’lgan. 
Unga yaqin musiqa asboblari: gaboy, saksafon, shalyumo.
 
KLARNETNING TARIXI 
 
Klarnet XVII asr oxiri XVIII asrning boshlarida (ba’zi manbalarda 
1690, boshqa izlanishlarda esa klarnet haqidagi ilk izohlar 1710 – yilda 
deb keltiriladi). Nyunberglik musiqa ustasi Iogann Xristof Denner (1655 - 
1707)tomonidan qadimgi fransuz puflama cholg’usi – shalyumoni qayta 
ishlashidan kelib chiqqan. 
Shalyumo va klarnet o’rtasida aniq ajrata olish imkonini beradigan 
yangilik, bu instrumentning orqa tomonida joylashgan klapan 
hisoblangan, uni chap qo’lning bosh barmog’i bilan boshqarilgan va 
ikkinchi oktavaga o’tish mumkin bo’lgan. Bunda yangi instrumentning ilk 
ovozi (dastlan ushbu instrumentni “Yaxshilangan shalyumo” deb 
atashgan), tembri o’sha vaqtdagi “klariyu” (clarino) deb ataladigan 
trubaning ovoziga juda o’xshagan, o’z navbatida uning nomi lotincha 
clariya – aniq (ovoz) so’zidan kelib chiqdi.
Ushbu truba nomi avvaliga faqat klarnet registriga, keyinchalik 
instrumentning hamma qismiga – clarinetto (klarnetning italiyancha 
nomlanishi) “kichkina klarino” ma’nosini anglatadigon nom berilgan. 
Ancha vaqtgacha shalyumo va klarnet bir xil ishlatib kelindi, XVIII asrning 
ikkinchi choragidan esa shalyumo musiqadan yo’qola boshladi. Danner 

---

ishlagan uchta instrumentni uning o’g’li Yakob (1681 – 1735) Berlin, 
Nyurnberg va Bryussel muzeylarida saqladi. Barcha klarnetlar ikkita 
klapandan iborat bo’lgan. Bu ko’rinishdagi instrument XIX asrgacha keng 
tarqalgan edi. 1760 – yillarda Avstriyalik usta Paul ushbu 2 ta klapanga 
uchinchi klapan qo’shdi. Belgiyalik usta Rottenburg to’rtinchi klapanni 
1785 – yilda ingliz Jan Deyl beshinchi va nihoyat 1790 – yillarda mashhur 
fransus klarnetchisi va kompazitor Jan – Ksavye Lefevr klarnetning oltota 
klapanli klassik modelini yaratdi. XVIII asrning oxiriga kelib klarnet 
to’laqonli mumtoz musiqa vositasiga aylandi. Virtuoz ijro tuzilishini 
takomillashtirish ham boshlandi, ularning ichidan Ivan Myuller 
mondshturning tuzilishini ta’sirli tembr va diapazanning kengaytirish 
bilan yangi modelini ishladi. Mana shu vaqtdan klarnetning “Oltin davri” 
boshlandi.

---

Klarnetni takomillashtirish XIX asrda xam quyidagilar tomonidan 
davom ettirildi: Parij kanservatoriyasi professori Giantsint Kloze va 
musiqa ustasi Lui – Ogyust Byuffe (“Buffet - crampan” firmasining 
asoschisi Deni Byuffening ukasi) lar tomonidan klarnetga klapanlarni 
halqa shaklda tizimiga muvaffaqiyatli moslashtirish ixtirosi Myunxen 
saroy kapellasi fleytachisi Teobald Byom tomonidan birinchi bo’lib 
fleytada qo’llab ko’rilgan. 
Klarnetning ushbu modeli “Byan klarneti” yoke “fransuscha klarnet” 
nomini olgan. Keyinchalik klarnetning tuzilishini o’zgartirishga hissa 
qo’shgan. Atoqli ustalardan Adolf saks (saksafan va ko’p sonli musiqa 
damli cholg’ular ixtirochisi) va Ejen Alberni aytish mumkin. Germaniya va 
Avstriyada “Nemitskiy” va “Avsriyskiy” deb ataladegon klarnetlar 
tarqalishi boshlandi, asbobning kelib chiqishi, klapan tuzilmasi, qurilishi 
haqida Iogann Georg Ottenshtayner (1815 - 1879) va klarnetchi Karl 
Berman tomonidan ushbu tuzilma uchun “shkola igri na klarneti” 
(klarnetda chalishni o’rganish)ni chiqarishdi. 1900 – yillarda Berlinlik usta 
Oskar eler (1858 – 1926) tomonidan xam katta bo’lmagan 
takomillashtirish kirgizilgan.
Ushbu an – anaviy tuzilmani aynan “Eler tuzilmasi” deb atashadi. 
Nemis klarneti Fransuz klarnetidan tezkor vertuoz ijrosi mumkinligi bilan 
farqlanadi. Ushbu klarnetlarning mundshtuki va trostini chiqarish 
texnalogiyasi xam bir – biridan farq qiladi. Nemis sestimasidagi klarnet 

---

ko’p ta’sinchanlik va kuchli ovoz chiqarib beruvch asbob deb hisoblanadi. 
Ancha vaqtlar davomida Nemis tzulmasidagi klarnet butun dunyaga keng 
tarqalgan edi. 1950 – yillardan boshlab musiqachilar Fransus 
tuzilmasidagi klarnetlarga o’ta boshlashdi. Hozirgi vaqtda esa Nemis 
tuzilmasidagi klarnetda ko’pincha faqat Avstriyaliklar, Nemislar va 
Gollandlar va ushbu an’analarni saqlagan ayrim ro’s klarnetchilari ham 
foydalanishadi. Biyom va eler tuzulmalaridan tashqari instrumentda 
klapan joylashishining bir necha ko’rinishlari xam bor. 
XX asr boshlarida “Selmer” firmasi “Alber klarneti”ni chiqarishdi 
(instrumentning XIX asr o’rtalarini eslargan), 1960 – 70 – yillarda esa 
“Mark klarneti”ni chiqarishdi. Oxirgisining deapozoni 1 oktava yuqoriga 
ko’tarilishi mumkin bo’gan. Har – xil tajriba namunalari ichidan Frits 
Shyullerning chetvertitenoviy klarnet (to’rt tonli klarnet)ini zamonaviy 
musiqa ijrochiligida foydalanilgan. 
Zamonaviy klarnet yetarlicha qiyin mexanizm hisoblanadi. Ii asbobda 
20 ga yaqin klapan, ko’pgina asl ressor tyag va vintlari bor.