Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

26.1-сҥўрет. Валцовкалаў схемасы 
а) масса қуйыў; б) валцовкалаў; в) массаны бир валикке ӛткизиў; г) массаны кесиў. 
Үзликсиз валцовкалаў процессинде масса аралық арасынан қысылып ӛтиўинен 
тысқары валиклер бойлап та жайылады. Соныӊ ушын процесс ақырыда артықша масса еки 
тәрептен пышақ жәрдеминде кесип алынады. Бул усылда пластмасса компонентлери езилиўи 
себепли майдаланады, полимер,
 
порошок толтырғыш ҳәм басқа модификаторлар жәнеде 
майин
араласады, пайда болған температура тәсиринде пластиклик артады. Пластмасса 
бетине ислеў бериўге мӛлшерленген ақырғы валик бети тегисленген ҳәм полировкаланған 
болыўы керек. Пластмассаларға ыссылық пенен ислеў берилиўи зәрүр болса, валиклер пуў 
ямаса электр ысытқыш (тенлер) жәрдеминде қыздырылады. 
Каландрлеў усылында 
пластмасса берилген қалыӊлықта ҳәм кеңликде жумсартылған 
полимер араласпаны валиклер арасындағы аралықтан тоқтаўсыз ӛткизип лента формасында 
таярланады. 
Валиклер санына қарай каландрлер еки, үш, тӛрт ҳәм бес валикли болады. Валиклер 
вертикал, горизонтал Г-формасында, L-формасында ҳәм Z формасында болыўы мүмкин. 
Тӛрт валикли каландрдиң ислеў схемасы 26.2-сүўретде берилген. 
26.2-сҥўрет. Тӛрт валикли каландрдиң ислеў схемасы: 
а) Г-формасындағы каландр; б) Z-формасындағы каландр. 
Каландр конструкциясы ислеў берилетуғын пластиклик массаныӊ түрине қарап (резина 
ямаса термопластлар) таңланады. Ӛним бети тегис болыўы ушын жумысшы валиклер бети 
тегисленеди ҳәм полировкаланады. Каландр валиклери пуў ямаса электр токы жәрдеминде 
ысытылыўы мүмкин. 
Экструзия
усылында полимер материаллар қыздырылған массаны 
мунштук
(форма 
бериўши тесик) арқалы қысып шығарып форма берип таярланады. 
Экструзия усылында профилли узын ӛлшемли (погонаж) трубалар, листлер, пленкалар, 
линолеумлар, пороизоллар ҳәм басқа қурылыс материаллары ҳәм буйымлары ислеп 
шығарылады. Бул усылда диаметри 5-20 мм трубалар, ени 0,3-1,5 м ли пленка ҳәм листлер 
ҳәм басқа ӛлшемдеги буйымлар таярлаў мүмкин. Экструзия машиналари еки түрде болады: 
шнекли (бир ҳәм бир неше) ҳәм басым астында ислейтуғын шприц экструдерлер. 
Шнекли ямаса червяклы экструдерлер пластмасса ислеп шығарыўда кең тарқалған 
(26.3-сүўрет). Экструзия машиналарыныӊ жумысшы органы винт ямаса червяк болып, 
пластик массаны жақсылап араластырады ҳәм винт ҳәрекети нәтийжесинде басым астында 
мунштукдан қысып шығарып, форма береди. Пластмасса шийки заты экструдерге гранула, 

---

171 
бисер ямаса порошок кӛринисида салынады ҳәм машина сыртқы қабығы ишине орнатылған 
арнаўлы ысытқышлар жәрдеминде қыздырып жумсартылады.