Bilim Ta’l Ta’l “oliy m sohasi: lim sohas lim yo’na oliy V t y matem

Kambag’allikning chuqurlashuv yoki sayozlashuv indeksini 
hisoblash tartibi 
T/r 
Aholining 
Ijtimoiy 
Guruhlari 
Jamiga nibatan foiz 
hisobida 
0
1
d
d
J
d

bazis davrda 
joriy davrda 
1. O’ta boylar 
0
0
0
:
ub
d
UB
А

1
1
1
:
UB
d
UB
А

1
0
:
UB
d
UB
UB
J
d
d

2. Boylar 
0
0
0
:
B
d
B
А

1
1
1
:
B
d
B
А

1
0
:
B
d
B
B
J
d
d

3. O’rta hollar 
0
0
0
:
U
Х
d
U
Х А

1
1
1
:
U
Х
d
U
Х А

1
0
:
U
Х
d
U
Х
U
Х
J
d
d

4. Kamba-
g’allar 
0
0
:
0
А
К
d
К

1
1
1
:
К
d
U
К А

0
1
:
К
К
d
d
d
J
К

5. O’ta 
kambag’allar 
0
0
0
:
U
К
d
U
К А

1
1
1
:
U
К
d
U
К А

1
0
:
U
К
d
U
К
U
К
J
d
d

Jami 
100,0 
100,0 

---

115
Agar, 
J
dO’B 
dB 
dO’H
dk
dO’K
bo’lsa, u holda kambag’allik chuqurlashib borayotganligidan dalolat beradi. 
Chunki jamiyatda o’ta boylar qatlamidan tortib, to o’ta kambag’allar 
qatlamigacha kambag’allashish holati sodir bo’ladi. 
Agar,
J
dO’B 
>J
dB 
>J
dO’H
>J
dk
>J
dO’K
bo’lsa, u holda kambag’allik sayozlashib, xalq farovonligining oshib 
borayotganligidan dalolat beradi. Chunki bunday tengsizlik o’ta kambag’al aholi 
salmog’ining kambag’allar salmog’idan kichik, kambag’allar salmog’ining 
o’rtahollar salmog’idan kichik, boylar salmog’ining esa o’ta boylar salmog’idan 
kichik ekanligidan dalolat beradi. 
Shu ko’rsatkichlarga asoslanib kambag’allikning keskinlashuv indeksi (J
kk
) 
quyidagicha hisoblanadi: 
Agar J
kk
>1bo’lsa, demak o’ta boylar bilan o’ta kambag’alla ro’rtasidagi 
absalyut va nisbiy (J
kk
) tafovut katta bo’ladi va aksincha. 
Jamiyat hamisha kambag’allikni yumshatish va uni tugatish yo’lidan boradi. 
Bozor iqtisodiyotiga xos umumiy qoida - bu kambag’allar soni hamda 
salmog’ining qisqarib borishiga moyilligidir, chunki ishlab chiqarish o’sishi bilan 
kam daromadli oila o’rtacha va yuqori daromadlilar qatoridan o’rin oladi.
Kambag’allikning keskinlashuv jarayoni quyidagi 
ko’rsatkichlarda o’z aksini topadi: 

R
max 
= X
max 
– X
min

x
v
100



Bu yerda: R
max
– kambag’allik darajasidagi variatsion kenglik; 
X
max
– o’ta boylarning o’rtacha daromadi; X
min
– o’ta 
kambag’allarning o’rtacha daromadi; 
ν
– variatsiya koeffitsienti; 
σ
– 
min
max
R
R
J
кк


---

116
Davlat siyosati ham nisbiy kambag’allikni qisqartirish mutlaq 
kambag’allikni, ya’ni qashshoqlikni esa tag - tubi bilan yo’qotishga qaratilgan. 
Turmush qiymati va uning indeksini aniqlash 
Ishlab chiqarishning sotsial samarasi kishilar farovonligida, ya’ni turmush 
darajasi va qiymatida namoyon bo’ladi. Ma’lumki, turmush darajasi kishilar 
ehtiyojlarining qondirilish me’yori bilan belgilanadi. Uning muhim jihati noz – 
ne’matlar iste’moli va qiymati hisoblanadi. Turmush darajasi uchun iste’mol o’z-
o’zidan emas, balki ehtiyojni qondira olish jihatidan muhim. Iste’molning miqdori 
va tarkibi oqilona bo’lib, kishilarning sog’lom bo’lishi, uzoq umr ko’rishi, ularning 
shaxs sifatida kamol topishini ta’minlagandagina maqsadga muvofiq hisoblanadi.
U yoki bu mahsulotning haddan tashqari ko’p iste’mol etilishi yuqori 
turmush darajasini bildirmaydi, chunki bu yerda miqdordan tashqari iste’molning 
sifati va qiymati omili ham bor. Bu omil iste’molning miqdori va tarkibi o’rtasida 
ma’lum me’yorda nisbat bo’lishini taqozo etadi. Masalan, oziq - ovqat iste’moli 
shunday miqdorda tarkibida bo’lishi zarurki, u kishi organizmini barcha kerakli 
ozuqalar, xususan, oqsil, yog’ va vitaminlar bilan ta’minlashi, insonning sog’lom, 
baquvvat, tetik bo’lishini, hayotda faollik ko’rsatishini ta’minlashi zarur. Ko’p 
miqdordagi, lekin balanslanmagan oziq - ovqat iste’moli foyda o’rniga zarar 
keltiradi. Mutaxassislar fikriga ko’ra, go’sht va undan olingan mahsulotlarning 
optimal iste’moli jon bshiga yiliga o’rtacha 80 kg bo’lishi zarur. Bundan (1,5-2 
baravar) ortiq iste’mol qilingan go’sht haddan tashqari zararli deb hisoblanadi. 
O’zbekistonda aholi jon boshiga 190 - 200 kg non va un mahsulotlari 
iste’mol etiladi. Bu ham keragidan ortiqcha hisoblanadi. Boshqa mahsulotlar 
(masalan, go’sht, sut, tuxum, meva, sabzavot) kam iste’mol etilgandan ularning 
o’rni non bilan qoplanadi. Bu ham balanslanmagan ovqatlanish natijasidir.
Nooziq - ovqat mahsulotlari va ko’rsatilgan xizmatlarga ham xuddi shu 
nuqtai nazardan yondoshish mumkin. Ana shularni inobatga olgan holda turmush 
qiymati indeksini quyidagicha hisoblash mumkin: 
Bu yerda: HI
0
va HI
1
– bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri kelgan 
haqiqiy iste’mol qiymati; OI
0
va OI
1
– bazis va joriy davrlarda jon boshiga to’g’ri 
kelgan optimal iste’mol qiymati. 
Bu indeksni quyidagicha hisoblash ham mumkin: 
0
0
1
1
:
ОИ
ХИ
ОИ
ХИ
J
ТК

yoki 
;
:
0
1
0
1
ОИ
ОИ
ХИ
ХИ
J
ТК


---

117





0
0
1
0
p
q
p
q
J
ТК
Bu yerda: q
0
– bazis davrdagi iste’mol buyumlar majmuasi; q
0
– bazis davrda optimal 
darajadagi iste’mol buyumlar majmuasi; R
0
va R
1
– iste’mol buyumlarining bazis va joriy 
davrlardagi bahosi. q
0
ning o’ziga xos xususiyati shundaki, uning tarkibiga bazis davrdagi (q
0
) 
iste’mol buyumlari majmuasi bilan bir qatorda oldin sotib olish imkoniyati bo’lmagan, ammo 
yangi baho darajasida (R
1
) shu imkoniyatga ega bo’lgan iste’mol buyumlari ham kiradi.
J
tq
<1 bo’lishi turmush qiymatining, shuningdek xalq farovonligining pasayganligidan 
dalolat beradi va aksincha.