|
2. Mehnat sotsiologiyasining mohiyati va asosiy xususiyatlari. Mehnat
sotsiologiyasining asosiy tushunchalari.
Hozirgi kunda ijtimoiy fanlar qatorida, xususan, ―Sotsiologiya‖ fani oldida
shakllanib kelayotgan yangi ijtimoiy munosabatlar va ularning xususiyatlari, bozor
munosabatlariga o‗tish jarayoni hamda uning kelgusidagi ijtimoiy oqibatlarini,
mehnat munosabatlarining yangi sharoitdagi o‗ziga xos jihatlarini o‗rganish masalasi
ko‗ndalang bo‗lib turibdi. Sotsiologiya va uning maxsus nazariyasi- mehnat
sotsiologiyasi doirasida bu muammolarning ham nazariy, ham amaliy tomonlari
o‗zaro dealektik bog‗liq holda olib qaralishi lozim. Mehnat faoliyati bilan bog‗liq
bo‗lgan jamiyat hayotining barcha jihatlari, jarayonlari konkret sotsiologik tadqiqot
asosida o‗rganiladi.
O‗zbekiston davlati iqtisodiy asoslarini, ularning tarkibiy funksional qatlamini
mehnat sotsiologiyasi doirasida o‗rganish muammosi hozirgi kunning eng muhim
masalalaridan biridir. Chunki, hozirda mehnatning mazmuni, xarakteri va unga
bo‗lgan munosabat o‗zgarmoqda. Boshlanayotgan yangi ijtimoiy-iqtisodiy davr
talablaridan biri ―Ishlab chiqaruvchilarning ham, iste‘molchilarning ham ruhiyatini
o‗zgartirishi lozim‖ bo‗lgan vazifa turadi.
Mehnat sotsiologiyasining vazifasi uning predmeti bilan bog‗liq bo‗lgan
kishilarning ijtimoiy hayot qonuniyatlari, mehnatning ijtimoiy muammolari, mehnat
faoliyati jarayonlarini o‗rganishdan iborat. Sotsiologiya ning bu maxsus nazariyasi
mehnat sohasidagi tadqiqotlarning xususiy prinsiplari, kategoriyalari va usullaridan
foydalanadi. Mehnat sotsiologiyasining tarkib topishi va rivojlanishi g‗arb
sotsiologiyasi bilan marksistik sotsiologiyada deyarli bir davrda – XX asrning 20-
yillaridan boshlandi. AQShda mehnat sotsiologiyasi F.Teylor, E.Meyo, K.Levin,
Dj.Moreno, F.Xersberglarning sotsiologik konsepsiyalari asosida shakllanib, o‗zining
yuksak ilmiy darajasiga erishdi.
Rossiyada esa shu davrdan boshlab akademik S. G. Strumilin, akdemik V. M.
Bexterev, A. K. Gastev, P. M. Korjensev, O. A. Yermanskiy, N. A. Veyke, V. V.
Dobrinin, E. K. Drezin kabi yirik olimlarning ilmiy tadqiqotlari bilan marksistik
asosdagi mehnat sotsiologiyasi rivojlandi.
126
AQShda va G‗arbiy Ovro‗pada mehnat sotsiologiyasiga e‘tiborning ortishiga,
asosan Rossiya va bir qator Ovro‗pa mamlakatlarida ro‗y bergan sotsial
inqiloblarning sodir bo‗lishi, mehnatkashlarning mavjud siyosiy-iqtisodiy tuzumga
qarshi bosh ko‗tarib chiqishi va sinfiy kurash ko‗lamining ortishi sabab bo‗ldi. XX
asrning 20-yillarida bir qator kapitalistik mamlakatlarda bir necha bor takrorlangan
iqtisodiy inqirozlar esa siyosiy vaziyatni yanada keskinlashtirib qo‗ygan edi.
Qanday bo‗lmasin siyosiy vaziyatni yumshatish va iqtisodiy tanglikdan chiqish
muammosi mavjud kapitalistik ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning hayot - mamot
masalasiga aylanib qoldi.
Bularning barchasi eski ishlab chiqarish munosabatlarini isloh qilish yo‗li bilan,
tadrijiy suratda yangilanib borish, ya‘ni zamonaviy mehnat munosabatlarining tarkib
topishiga olib keldi. Mehnat sotsiologiyasi xuddi shu tarixiy missiyani bajarishga
xizmat qildi. AQShda mehnat sotsiologiyasi asosan boshqaruv sotsiologiyasi
doirasida o‗rganib kelindi. G‗arbiy Ovro‗pa mamlakatlarida esa alohida fan sifatida
o‗rganilib kelinmoqda.
XX asrning 70-yillaridan boshlab g‗arb mehnat sotsiologiyasi doirasida
mehnatni gumanizasiyalash tendensiyasi o‗rganila boshlandi. Mehnat sharoitini
yaxshilashga ko‗prok e‘tibor berildi. G‗arb sotsiologlarining fikricha, mehnat
insonga azob-uqubat emas, balki, huzur bag‗ishlashi kerak. Bu tamoyil ayniqsa
bizda, kelajagi buyuk davlat qurish yo‗lida yanada muhim ahamiyat kasb etmog‗i
lozim. O‗tish davrining hozirgi bosqichida asosiy vazifalardan biri ―… sermahsul
mehnat qilish uchun yaxshiroq rag‗bat bilan imkoniyatlar yaratishdan, iqtisodiy yo‗l
tanlash va faoliyat ko‗rsatish erkinligiga bo‗lgan kafolatli huquqni qaror toptirishdan,
aholining mehnat va ijtimoiy faolligini oshirishdan ham iboratdir‖
Bu yo‗lda, mehnat sotsiologiyasining muhim vazifalaridan biri mehnat
unumdorligini oshiruvchi sotsiologik omillarni va zahiralarni tahlil qilib o‗rganishdir.
Uning asosiy ijtimoiy vazifalaridan yana biri, jamiyat hayotida, xalq xo‗jaligidagi
iqtisodiy munosabatlarni, mehnat sohasi bilan bog‗liq bo‗lgan barcha ijtimoiy
munosabatlarni o‗rganishni o‗z ichiga oladi.
Mehnat sotsiologiyasi quyidagi asosiy ijtimoiy munosabatlar jarayonini
o‗rganadi: ishlab chiqarish vositalariga va mulkka bo‗lgan munosabatlar, mehnat
kooperasiyasi va taqsimoti, bajarilayotgan mehnatning sharoiti va mazmuni, mehnat
turlarining o‗zgarishi, mehnatga qarab taqsimlash, jamiyat a‘zolarining ijtimoiy
foydali mehnatga bo‗lgan ehtiyojlarining o‗sib borishi, ishchi va xizmatchilarning
mehnat sharoiti va turmush tarziga qarab, turli ijtimoiy shart-sharoit va omillar
ta‘sirida mehnat xulqining o‗zgarib borishi, mehnat xulqi motivlari va tiplari, shaxsiy
daromadlarning miqdori va uni olish yo‗llari, mehnat kadriyatlari va boshqalar orqali
mehnat munosabatlari soxasidagi qonuniyatlarni shu jumladan, mehnat mohiyati
namoyon bo‗lishining o‗ziga xos shakllari bilan bog‗liq muammolarni o‗rganadi. U
jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy o‗zaro muvofiqlik va moslashuv jarayonlarini
tushuntirib beradi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ta‘kidlaganlaridek:
―Bozorga o‗tish dasturini ro‗yobga chiqarishdagi ijtimoiy tayanchlardan biri, birinchi
navbatda, jamiyatning ijtimoiy faol qatlamlaridir. Shu bois islohotlar ikkinchi
127
bosqichining eng muhim vazifasi har bir kishi mehnatining qadrini oshirish, uning
ijodiy faoliyat ko‗rsatish imkoniyatlarini nomoyon etishi uchun sharoit yaratishdan
iborat.har bir kishining iqtisodiy erkinligini uning o‗z muvaffaqiyati hamda o‗z
oilasining farovonligi uchun iqtisodiy mas‘ulligi bilan qovushtirib borishga
asoslangan iqtisodiy munosabatlarni qaror toptirish kerak. O‗z ijodiy qobiliyatlari va
imkoniyatlariga tayanishni nazarda tutgan munosabatlar har bir kishi farovonligining
muhim va yagona manbaidir‖.
Do'stlaringiz bilan baham: |
