Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

4.
 
Guruhiy xudbinlik, millatchilik va boshqa salbiy tendensiyalarga qarshi 
turiladi.
 
Mehnat sohasida ijtimoiy birlikning asosiy ko‗rinishi mehnat jamoasi 
hisoblanadi. Mehnat jamoalaridagi mehnatkashlarning o‗zaro munosabatlari, mehnat 
jarayonidagi ijtimoiy vaziyatlar va mehnat munosabatlari shular jumlasidandir. 
Mehnat munosabatlari mehnat jarayonidagi ishtirokchilar o‗rtasida yuzaga kelib, 
iste‘mol qiymatini yaratish va mehnat kooperasiyasi hamda mehnat taqsimoti asosida 
sodir bo‗ladi. 
Mehnatning huquqiy munosabatlari mehnat jamoasi kasaba uyushmalarining 
korxona, tashkilot ma‘muriyati, xususiy tadbirkorlar bilan bo‗ladigan o‗zaro huquqiy 
aloqalarini ham o‗z ichiga oladi. 
Mehnat unumdorligi, mahsulot sifati, mehnatni muhofaza qilish, mehnat va 
davlat intizomi, ishchi va xizmatchilarga ijtimoiy-maishiy xizmat ko‗rsatishni 
takomillashtirish bilan bog‗liq takliflar, mehnat jamoasi kengashi bilan kasaba 
uyushmasi qo‗mitasining birlashgan kengashida, korxona ma‘muriyati ishtirokida 
muhoqama qilinada. Shundan so‗ng tushgan qo‗shimchlar va takliflar bilan qayta 
ko‗rib chiqilgan jamoa shartnamasi korxona mehnat jamoasining umumiy yig‗ilishiga 
muhokama va qabul qilish uchun tavsiya etiladi.
Jamoa shartnomasi tarkibiy qismlari va mazmunini mehnat jamoasi, korxona 
ma‘muriyati va kasaba uyushmasi qo‗mitasi mustaqil ravishda belgilaydi.
Jamoa shartnomasi O‗zbekiston Respublikasi qonunlari bilan belgilanadigan 
xalq xo‗jaligi tarmoqlarining mustaqil balansga ega bo‗lgan va yuridik shaxs 
hisoblanadigan korxona va tashkilotlarida tuziladi. 
Mehnat sotsiologiyasida o‗zaro aloqadorlik tushunchasi qo‗llanilib, u ikki asosiy 
munosabatni o‗z ichiga oladi. Bular o‗zaro hamkorlik va raqobatdir. O‗zaro 
hamkorlikda turlicha ijtimoiy qiziqishlar, manfaatlar o‗zaro mos tushadi. Raqobatda 
esa, aksincha, o‗zaro manfaatlar zid keladi. Bu tendensiyalarni o‗rganish ayniqsa, 
hozirda respublikamizda xususiy mulkchilik shakllanayotganligi, ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlarning tarkib topishi jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. 
1996 yil 1 aprelda amalga kiritilgan O‗zbekiston Respublikasining «Mehnat 
kodeksi» bozor munosabatlariga asoslangan yangi ijtimoiy-iqtisodiy tuzumnini tarkib 
topishida muhim o‗rin tutdi. Kodeksda mehnat munosabatlarini yangi sharoitda 
tartibga solishga qaratilgan qonun qoidalar 294 moddani tashkil etadi. Bu qonun - 
qoidalar mehnat bozorining samarali amal qilishiga xizmat qiladi. 
Hozir Respublikamizda qudratli mehnat saloxiyati 
mavjud. Statistik 
ma‘lumotlarga ko‗ra respublikamiz aholisi 27 millioga yaqinlashdi. Ularning 40 % 
ga yaqini shaxarlarda, 60 % qishloqlarda istiqomat qiladi. Aholining asosiy qismi 
o‗zbek millatiga mansub bo‗lib , 80% ga yaqinni tashkil qiladi. O‗zbekiston 
ko‗pmillatli respublika bo‗lib, 130 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qiladi. 

---

131 
Markaziy Osiyodagi boshqa davlatlar singari O‗zbekiston Respublikasining 
ham aholisi nisbatan yosh bo‗lib, uning katta qismi mehnatga layoqatli yoshdadir. 
Aholi umumiy miqdorining 39 % in mehnatga layoqatli davrgacha bo‗lgan yoshlar, 
543 % i mehnatga layoqatli va 7 % mehnatga layoqatli davrdan katta yoshlar tashkil 
etadi. 
Mehnat qiluvchi aholining deyarli 50 % ishlab chiqarishda, korxona zavodda 
mehnat qiladi. Ish bilan band bo‗lgan aholining tarkibi jihatdan qayta taqsimlash 
hamda mehnatga layoqatli yoshlar faoliyatini kamligi ko‗rinib turibdi. Hozir qishloq 
xo‗jaligida barcha ijtimoiy ishlab chiqarish xodimlarining uchdan bir qismidan 
ko‗prog‗i band. Ularni bo‗shatib olish va iqtisodiyotning boshqa sohalariga, zng 
avvalo sanoatga va xizmat ko‗rsatish soxasiga yo‗naltirish mehnat jarayonida 
iqtisodiy muammo hisoblanadi. Shuning uchun ham hozir Respublikada hal 
qilinayotgan eng dolzarb muammolardan biri ishlashni hohlovchilarning barchasini 
ish bilan ta‘minlash. Ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida ish bilan 
bandlikni vujudga keltirish mehnat jamoasida jamoa inoqligi, ahilligini ta‘minlash 
rahbarning ishga mas‘uliyat bilan yondashishni talab etadi. Bundan tashqari 
korxonaning iqtisodiy jihatdan kam darormadliligi muammosi ham mavjud bo‗lishi 
mumkin. Shu bois ishlab chiqarilgan mahsulotni sifati oliy emasligi, kadrlar va 
xodimlarning mehnat tajribasi kamligi, mehnatni ilmiy tashkil etishni bilmasliklari, 
fan-texnika taraqqiyotiing eng so‗nggi yutuqlari bilan jixozlanmaslik, yoshlarga 
bo‗lgan munosabatda rahbarning boshqarish uslubi asosiy ahamiyat kasb etadi. 
Shunga o‗xshash bir qancha muammolar bartaraf etilsa mehnat jarayonidagi bugungi 
davrda e eng dolzarb xisoblangan, yechimini kutayotgan va yoshlarning kelajagi 
bilan bog‗liq bo‗lgan