O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

qarzni ta’minlash
(collateralization) prinsipidan keng 
foydala-niladi. Shunday yondashuv tufayli, kreditorning qarz oluvchining faoliyati 
ustidan nazorat bo‘yicha xarajatlari sezilarli darajada kamayadi. Bu holatda unga 
faqat, qarzni ta’minlash sifatida taqdim qilingan aktiv-larning bozor qiymati 
qarzning asosiy summasi va uning foizini to‘lashga yetarli bo‘lishining tashvishini 
qilish qoladi, xolos.
Texnologiyalar rivojlanib borgan sari qarzning ta’minlanishi uchun xizmat 
qiladigan turli xil ish aktivlari (masalan, qarz oluvchining tovar-moddiy zahirasiga 
kiruvchi tovarlar)ni baholashga, shuningdek, ular ustidan nazoratga ketadigan 
xarajatlar doimiy ravishda kamayib bormoqda. Buning natijasida bu kabi 
kelishuvlardan foydalanish sohasi kengay-moqda. 
Yo‘lga qo‘yilgan moliyaviy tizim tufayli komitent va komissioner o‘rtasidagi 
muammolarni ham yumshatish mumkin. Jumladan, agar perso-nal
103
ni boshqarish 
ishi uchun mukofotlash firma aksiyalarining bozor bahosi ko‘rsatkichiga bog‘liq 
bo‘lsa, menejerlar va aksionerlar manfa-atlarini aniqroq muvofiqlikka keltirish 
mumkin. Shuningdek, masalan, kredit shartnomasiga kreditorning huquqini 
qo‘shimcha sug‘urtalovchi ("equity kicker") alohida bandni kiritish imkoniyatini 
ham ko‘rib chiqamiz. Bu esa korporatsiya aksiyadorlari va kreditorlari manfaatlari 
o‘rtasida zid-diyatlar kelib chiqishi riskini kamaytirish imkonini beradi. Bu 
maqsadga erishishga kreditorga aksiyadorlar o‘rtasida taqsimlash uchun hisob-
lanadigan foydalarda ishtirok etishiga yo‘l beradigan kredit keli-shuvining har 
103 
“Personal” lotincha “personalis” – shaxsiy. Korxona, muassasa xodimlari yoki ularning ixtisosiga ko‘ra bir 
guruhi. Qarang: o‘sha manba. J.III. - B.247. 

---

360 
qanday tartibi (alohida band) yordam beradi. Mazkur turdagi kengroq qo‘llaniladigan 
uslublardan biri, qarz to‘lanmagan holatda kreditorlar o‘rtasida foydadan ma’lum bir 
foizning taqsimlanishini o‘z ichiga oladi; boshqasi – kreditor o‘zining qarz 
summasini korporatsiya aksiyalarining oldindan kelishib olingan soniga 
konvertatsiya qilish huquqiga egaligidir.
Boshqaruv personali firmaning aksiyadorlari tomonidan saylani-shini hisobga 
olish kerak. Bu shunga olib keladiki, aksiyadorlar va kreditorlar manfaatlarining 
ziddiyatlari yuzaga kelgan holatda mene-jerlar odatda, aksiyadorlar manfaatlarini 
qondirish uchun mumkin bo‘lguncha harakat qiladilar, va ko‘pincha buni firma 
kreditorlari hisobidan amalga oshiradilar. Bunday holatlarda yuzaga keladigan 
ma’naviy risk muammosi boshqa sharoitlarda ikki tomonlama foyda keltiradigan 
qarz kelishuvining tuzilishiga xalaqit berishi mumkin. Kelishuvga qo‘shimcha qilib, 
"equity kicker" bandini kiritib, bu muammoni yumshatish yoki hatto butkul hal qilish 
mumkin. Buning natijasida firmaning aksiya-dorlari ham, uning kreditorlari ham 
yutadilar, xolos. Axir o‘zbeklarda “Qars” ikki qo‘ldan chiqadi”, “Sizdan – ugina, 
bizdan – bugina”, “Six ham kuymasin, kabob ham”, deb bekordan-bekorga 
aytilmagan.