O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

2.
 
O‘zbekistonda innovatsion faoliyatni rivojlantirish konsepsiyasi 
asoslari 
O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy islohotlar konsepsiyasiga asosan, 
mamlakatimizda intellektual va texnologik salohiyatni oshirishning uzoq 
muddatli ssenariylarida asosiy yo‘nalish – innovatsiyalarni rivojlantirish, 
korxonalarda innovatsion faoliyat bilan faol shug‘ullanishni rag‘batlantirish 
ko‘rsatib o‘tilgan. Bu iqtisodiyotning ustuvor soha va tarmoqlarini innovatsion 
107
“Federal” lotincha “federalis” - ittifoq, uyushmaga oid. Qarang: o‘sha manba. J. IV. –B.338. 

---

365 
rivojlantirishning yangi modellarini shakllantirish imkonini beradigan strategik 
milliy innovatsiya tizimini yaratish bilan bog‘liq. 
Haqiqatan ham, milliy innovatsiya tizimi ilm-fan, sanoat va jamiyat o‘rtasida 
shunday uzviy munosabatlar tizimini shakllantiradiki, unda innovatsiyalar 
iqtisodiyotni rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, innovatsion taraqqiyot 
ehtiyojlari esa ilmiy faoliyat ravnaqini belgilab beradi va rag‘batlantiradi. Shu 
bois barcha mamlakatlar milliy innovatsiya tizimiga tayangan holda milliy 
raqobatbardoshlikning yuqori darajasiga erishish va saqlab turish siyosatini olib 
borishadi. 
Milliy innovatsiya tizimining birinchi konseptual poydevori o‘tgan asrning 
80-yillarida yaratilgan. Lundvall, Frimen va Nelson uning asosiy maqsadlarini 
ta’riflab berishgan. Ularning xulosalari zamonaviy iqtisodiyotni taraqqiy 
ettirishning asosiy omili biznesni rivojlantirish manfaatlaridagi innovatsiyalar va 
ilmiy tadqiqotlar ekanligi, institutsionallik innovatsion faoliyat mazmuni va 
tuzilmasiga ta’sir qiluvchi omil hisoblanishi va ilmiy bilim iqtisodiyotni 
rivojlantirishda muhim rol o‘ynashi to‘g‘risidagi g‘oyalardan iborat bo‘lgan. 
Olimlarning umumiy fikricha, milliy innovatsiya tizimini milliy chegaralar 
doirasida ilmiy bilimlar va texnologiyalarni ishlab chiqish va kommersiyalash 
bilan mashg‘ul, maqsad-vazifalari turlicha bo‘lgan tuzilmalarning, jumladan, 
davlat idoralarining integratsiyasi jarayoni va natijasi sifatida e’tirof etish joiz. 
Ular mustahkam milliy ildizlarga, an’analarga, siyosiy va madaniy xususiyatlarga 
ega institutlar majmuasi bilan ta’minlanadi (Y.Kondrateva). G.Goldshteynning 
qayd etishicha, samarali milliy innovatsiya tizimini yaratishning muhim sharti 
davlat undan asosiy manfaatdor bo‘lishiga, innovatsion faoliyatning ustuvor 
yo‘nalishlarini har yili belgilashi va zarur resurslar bilan ta’minlashiga bog‘liqdir. 
Bugun har bir mamlakat ilg‘or iqtisodiyot nazariyasiga asoslangan o‘z milliy 
innovatsiya tizimini yaratishga intilmoqda. Biz bir necha rivojlangan va 
rivojlanayotgan davlatlarning muvaffaqiyatli va kutilgan natijani bermagan 
tajribasini tahlil qildik. Pirovardida har qaysi mamlakatda bu tizimni rivojlantirish 
strategiyasi amaldagi davlat makroiqtisodiy siyosati, me’yoriy-huquqiy 
qonunchilik, to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita davlat boshqaruvi shakllari, ilmiy-
texnologik va sanoat salohiyati, ichki tovar va mehnat bozorining holati, tarixiy-
madaniy rivojlanish darajasi bilan uyg‘unlikda belgilanganini aniqladik. Masalan, 
Isroil bugungi kunda texnologik jihatdan eng rivojlangan mamlakatlaridan biri 
hisoblanadi. Har bir g‘oyani amalda ishlaydigan, doimiy va yuqori daromad 
keltiradigan texnologiyaga aylantirish bu yerdagi biznes uchun an’anaga 
aylangan. Isroil innovatsiyalar rivojiga sharoit yaratish bo‘yicha Global 
Innovation Index – 2017 reytingida 17-o‘rinni egalladi. U bir paytlar 
parchalanayotgan sobiq SSSRdan ko‘plab malakali mutaxassislarni qabul qilib, 

---

366 
ilmiy-texnik jihatdan jadal ilgarilab ketdi. 1989-90-yillarda bu mamlakatga 200 
mingdan ortiq muhandis va olim ko‘chib kelgan. 
Isroilning rivojlanganlik darajasini quyidagi faktlar bilan tavsiflash mumkin: 
–
unda har yili 15-20 ta yangi nanotexnologiya yaratiladi va o‘zlashtiriladi, 
ular orasida ekologik jihatdan xavfsizlari ham bor. Bu ilm-fan va innovatsiyalarga 
xarajatlar yuqoriligi (mamlakat YaIMning 4,4 foizi atrofida) bilan bog‘liq; 
–
aholisining malakaviy ma’lumoti bo‘yicha Isroil dunyoda AQSh va 
Kanadadan keyin uchinchi o‘rinda turadi; 
–
ilmiy unvonlarga ega xodimlar barcha ishlovchilarning 25 foizini tashkil 
etadi; 
–
har ming kishining 145 nafarini olimlar tashkil qiladi. Bu ko‘rsatkich 
Yaponiyada 70 tadan, AQShda 85 tadan oshmaydi; 
–
har ming kishiga 109 sahifa ilmiy ish to‘g‘ri keladi; 
–
aholi jon boshiga berilgan patentlar soni bo‘yicha Isroil dunyoda birinchi 
o‘rinda; 
–
mamlakatda aholi umumiy soniga nisbat bo‘yicha qaralsa, dunyodagi eng 
ko‘p startaplar to‘g‘ri keladi. Isroil yuqori texnologik va innovatsion korxonalar 
soni bo‘yicha AQShdan keyingi yetakchi o‘rinni band etgan. Unda har kuni 12 ta, 
yil davomida 4000 dan ziyod shunday korxonalar paydo bo‘ladi; 
–
Isroil, AQShdagi Silikon vodiysini istisno etganda, dunyodagi yuqori 
texnologik korxonalarning eng katta konsentratsiyasiga, ya’ni zich joylashuviga 
ega; 
–
Isroil 
AQShdan 
keyin 
NASDAQ 
birjasida 
kotirovkanadigan 
korxonalarning eng ko‘p soniga ega; 
–
Isroil bir innovatsion korxonaga davlat tomonidan kiritiladigan investitsiyalar 
hajmi bo‘yicha jahonda AQShdan keyin ikkinchi o‘rinda; 
–
u aholi jon boshiga yangi ochilgan biotexnologik korxonalar soni bo‘yicha 
ham eng yuqori foizga ega; 
–
Isroil tadbirkorlik rivojlanishi bo‘yicha jahonda uchinchi o‘rinni zabt etgan. 
Unda ayollar, 55 yoshdan oshganlar soni bo‘yicha birinchi o‘rinni egallaydi; 
–
Isroil kosmik kemalarni Sharqdan G‘arbga, ya’ni Yer aylanishiga qarama-
qarshi yo‘nalishda uchira oladigan yagona davlatdir. Bu raketalarning dushman 
qo‘shni hududlar ustidan uchib o‘tishini istisno etish imkonini beradi. 
Umuman, innovatsiyalarga asoslangan iqtisodiyot Isroilga mintaqadagi eng 
yuqori turmush darajasini ta’minladi. Aholi jon boshiga YaIM 2014-yili 28,4 ming 
AQSh dollarini tashkil etdi. 
Isroilda turli sohalarda texnologiyalarni ishlab chiqish bilan shug‘ullanuvchi 
sanoat korxonalari va universitetlar konsorsiumlarini moliyalashtiradigan talay 
jamg‘armalar, davlat dasturlari, infratuzilmalar mavjud. Sirasini aytganda, bu 
zamindagi innovatsiya tizimi olim va muhandislarga o‘z kashfiyotlari asosida kichik 

---

367 
firma ochishlari, keyinchalik ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini, ya’ni o‘z 
innovatsion mahsulotlarini bozorda sotishlari uchun qulay imkoniyatlar yaratgan. 
Biz boshqa mamlakatlar tajribasini o‘rganish nihoyasida quyidagi xulosalarga 
keldik: 
1)
innovatsiyalar iqtisodiyotni rivojlantirishda juda muhim rol o‘ynaydi; 
2)
uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishni asosan mehnat unumdorligining o‘sishi 
ta’minlaydi. O‘z navbatida, bu o‘sish faqat innovatsiyalarni joriy etish orqali amalga 
oshiriladi. Bizning hisob-kitoblarimiz bo‘yicha O‘zbekistonda mehnat unumdorligi 
taxminan 10,97 dollarga teng. Bu Norvegiya va Lyuksemburg ko‘rsatkichlaridan 7 
baravar, AQShdagidan 6 baravar, Turkiyadagidan 3 baravar, Rossiyanikiga nisbatan 
2 baravar kam demakdir; 
3)
mamlakatda qulay tadbirkorlik muhitini yaratmay, samarali innovatsion 
rivojlanishga erishish mumkin emas; 
4)
qulay tadbirkorlik muhitini shakllantirmasdan innovatsiya loyihalarini davlat 
tomonidan moliyalashtirishni kuchaytirish past samaradorlik koeffitsiyentiga ega 
bo‘ladi; 
5)
milliy 
innovatsiya 
tizimi 
yaratilishi 
ilmiy 
tadqiqotlarning 
kommersiyalashishi uchun qulay sharoitlar shakllanishiga olib keladi. 
6)
innovatsiya tizimlarini tashkillashtirish va ularning amal qilish prinsiplari 
xorijiy mamlakatlarda rivojlanish modellariga qarab, har xil darajada farqlanadi. 
Mavjud tizimlarni o‘zimizga ko‘r-ko‘rona ko‘chirish kutilgan samarani bermaydi. 
Yaxshisi, o‘sha davlatlarda bu institutlar uyg‘un ishlashini va o‘zaro aloqalarni 
o‘rnatish mexanizmini o‘rganish kerak. 
7)
muvaffaqiyatli innovatsion rivojlanishning bosh omili iqtisodiyotga yangi 
texnologiyalarni singdirish qobiliyati (absorbtion ability) bo‘lib, bu innovatsiyani 
o‘zlashtirish va qo‘llash uchun qulay muhit yaratilishidan dalolat beradi. 
8)
O‘zbekiston Milliy innovatsion tizimiga juda o‘xshash tuzilmaga ega 
Belarus milliy innovatsiya tizimi tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, rivojlanayotgan 
iqtisodiyot sharoitida tadbirkorlik sektoriga tadqiqotlar olib borish uchun budjet 
mablag‘larini ajratish innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirishda 
tez natija beradi. 
9)
Qozog‘iston tajribasidan ma’lum bo‘lishicha, moliyalashtirishning venchurli 
mexanizmini joriy etish murakkab vazifa bo‘lib, jiddiy harakatlarni, o‘zgarishlar va 
vaqtni talab etadi. 
10)
AQShning ushbu yo‘nalishdagi tajribasi yuqori ichki raqobat iqtisodiyotda 
o‘z-o‘zidan innovatsiya korxonalari mustaqil ravishda paydo bo‘lishiga olib 
kelishini, yuqori malakali mutaxassislar (ya’ni, universitetlar) qulay makon 
(laboratoriyalar, ilmiy-tadqiqot institutlar)da va qulay muhit (innovatsion 
klasterlar)da barakali ishlashini va innovatsiyalarni rivojlantirishini isbotladi. 

---

368 
11)
Yevropa Ittifoqida shuni ko‘rish mumkinki, faol moliyalashtirish 
(YaIMning kamida 3 foizi miqdorida) innovatsiya salohiyatini, unga a’zo 
mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishini kuchaytirdi. 
12)
Germaniya tajribasi bilvosita qo‘llab-quvvatlash to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
boshqarishdan samaraliroq bo‘lishini, ilm-fan, ishlab chiqarish va bozorning 
integratsiyalashuvi mamlakat innovatsiya tizimi elementlari hamkorligining eng 
samarali shakli ekanligini, har bir investitsiya innovatsion yo‘naltirilgan bo‘lishiga 
harakat qilish kerakligini ko‘rsatdi. 
13)
Buyuk Britaniya tajribasiga qaraganda, hozirgi iqtisodiyotda fanlararo 
tadqiqotlar va ishlanmalarning natijadorligi tor yo‘nalishli loyihalarnikiga nisbatan 
yuqoriroqdir. 
14)
Finlyandiya tajribasiga asoslansak, siyosatni tubdan o‘zgartirib, 
mamlakatni taraqqiyotning innovatsiya yo‘liga burish qisqa fursatda uni dunyodagi 
yetakchi iqtisodiyotlardan biriga aylantirishi mumkin. 
15)
Isroil innovatsion mahsulotlarni kommersiyalashtirish va bozorga chiqarish 
uchun eng qulay sharoitlar yaratgan mamlakatdir. 
Xulosalar va rivojlangan mamlakatlar tajribasini o‘rganish asosida biz 
iqtisodiyotni innovatsion yo‘l bilan uzoq muddatli rivojlantirish, 2017-2021-yillarga 
mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasining “Iqtisodiyotni rivojlantirish va 
liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari”da belgilangan chora-tadbirlarni samarali 
amalga oshirish, Ma’muriy islohotlar konsepsiyasida tasdiqlangan “Davlat 
boshqaruvi tizimiga strategik rejalashtirishning zamonaviy shakllari, innovatsion 
g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni joriy etish”ga qaratilgan davlat siyosatini 
qadam-baqadam izohlab beradigan konsepsiya ishlab chiqdik. U 10 ta pog‘onadan 
iborat (5-jadval).