O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

7. Moliyaviy tizim tomonidan informatsion qo‘llab-quvvatlash (axborot 
ko‘magi)
Moliyaviy tizim iqtisodiyotning turli jabha (sektor)larida qabul qilinuvchi 
mustaqil qarorlarni muvofiqlashtirishga yordam beradigan narx (baho)
axborotini 
taqdim etadi.
Gazetalar, radio va televideniye qimmatli qog‘ozlar kursi va foiz stavkalari 
to‘g‘risidagi axborotni har kuni xabar qiladilar. Ushbu ma’lumotlarni olayotgan 
millionlab odamlar ichidan, deyarli kam odam professional darajada qimmatli 
qog‘ozlar savdosi bilan shug‘ullanadi. Biroq, ko‘pincha fond bozoridan ancha yiroq 
bo‘lgan odamlar qimmatli qog‘ozlar birjasiga asoslangan axborotni moliyaviy 
qarorlar qabul qilish uchun jalb qilishlari (foydalanishlari) lozim. Masalan, uy 
xo‘jaliklari bu ma’lumotlardan joriy daromadning qancha qismini kelajakka saqlab 
qo‘yishni va jamg‘arilgan mablag‘larni qaysi aktivlarga investitsiya qilish 
foydaliroqligini hal qilish uchun foydalanishlari kerak.
Bozor foiz stavkalarini bilish, hattoki, bir oila doirasida pul-larni ko‘chirgan 
taqdirda qanday yordam berishi bo‘yicha yaxshiroq tasavvurga ega bo‘lish uchun 
quyidagi misolni ko‘rib chiqamiz. Tasavvur qiling, Ciz 25 yoshdasiz. Endigina 
uylandingiz. Alohida va erkin yashashni istab, 100,0 mln. so‘mga uy sotib 
olmoqchisiz. Mahalliy bank Sizga yillik 8% ustama haq bilan 80,0 mln. so‘m (ya’ni, 
uy narxining 80%i) ipoteka krediti ajratishga rozi. Lekin Siz yana 20% (ya’ni, yana 
20,0 mln. so‘m) mablag‘ topishingiz lozim. Sizning 40 yoshli opangizning bankdagi 
hisobraqamida Sizga kerakli bo‘lgan summa mavjud. U ushbu pullarni o‘zining 
pensiya ta’minoti sifatida yillik 6% ustama haqi hisobiga ajratib qo‘ymoqda. Biroq 
uning pensiya yoshiga yetishiga hali ancha vaqt bor. Shuning uchun Siz bu pullarni 
undan qarzga so‘rab turishingiz mumkin. Agar opangiz o‘zining pensiyasi uchun 
jamg‘arib borayotgan pullarini Sizga uy sotib olishingiz uchun qarzga berib turishga 
rozi bo‘lsa, unda Siz, ushbu summa bo‘yicha qancha foiz stavkasi “adolatli” 
bo‘lishini qanday qilib aniqlashingiz mumkin? 

---

354 
Ko‘rinib turibdiki, buning uchun joriy bozor stavkalarini bilish foydadan holi 
bo‘lmaydi. Faraz qilaylik, opangiz o‘zining jamg‘arma hisobraqami bo‘yicha yillik 
6% ustama haq olayotganligi Sizga aniq ma’lum va mahalliy bank Sizdan ipoteka 
krediti bo‘yicha yillik 8% ustama haq olmoqchi. Bu ma’lumotlar Sizga qarorlar 
qabul qilishda yordam beradi.
Xuddi shuningdek, oila doirasida moliyaviy qarorlar qabul qilish jarayonida 
aktivlarning bozor narxi (bahosi)ni bilish ham kerak bo‘lishi mumkin. Masalan, faraz 
qilaylik, Siz singlingiz bilan uyni yoki oilaviy biznesni meros qilib oldingiz va u 
ikkalangizning o‘rtangizda teng, baravar bo‘linishi kerak. Biroq, Siz uni sotgingiz 
kelmayapti. Boisi, qaysidir biringiz shu uyda yashamoqchi yoki oilaviy biznes bilan 
shug‘ullanishni davom ettirmoqchisiz. Bunda oilaning boshqa a’zosi qancha olishi 
kerak? Ko‘rinib turibdiki, merosni to‘g‘ri baholash uchun shunga o‘xshash 
aktivlarning bozor narxlarini bilish lozim.
Bundan tashqari, aktivlarning narx (baho)lari va foiz stavkalari menejerlar 
uchun ular tomonidan investitsion loyihalarni tanlashda va moliyaviy shartnomalarni 
tuzishda tayanch signal bo‘lib xizmat qiladi. Majburiyatlari bo‘yicha moliyaviy 
bozorlarda doimo bitimlar tuzish bilan shug‘ullanmaydigan menejerlar, odatda 
boshqa sohalarda to‘g‘ri qarorlar qabul qilish kerak bo‘lganda, zarur axborotlarni 
olish uchun har holda bu bozorlardan foydalanadilar.
Tasavvur qilaylik: masalan, qaysidir bir firma 100,0 mln. so‘m miqdorida foyda 
oldi va u olingan summani qanday sarflashni: uni biznesga qayta investitsiya qilish, 
aksionerlarga dividendlar to‘lash yoki pullarni o‘z aksiyalarini qaytarib olishga 
sarflash muammosini hal qilmoqchi. Ushbu masalani hal qilishda, shubhasiz, mazkur 
firma va boshqa kompaniyalarning aksiyalari kursini, shuningdek, bozor foiz 
stavkalarini bilishi juda asqotadi. Bunday sharoitda, ayrim hollarda bo‘lganidek, 
“Baxtash – tavakkal”, “Yo – ustidan, yo – ostidan”, “Shuni ham o‘ylab o‘tira-
mizmi?” yoki “O‘ychi o‘yini o‘ylaguncha, tavakkalchi ishini bitiradi” tarzida ish 
tutib bo‘lmaydi. Shunday qilinsa, hatto “og‘zimizdagi tayyor oshimiz”dan ham 
ajralib qolishimiz hech gap emas.
Har bir yangi moliyaviy instrumentning paydo bo‘lishi bilan axborot olishning 
yangi imkoniyatlari yuzaga keladi. Masalan, 1973 yildan birja-larda opsionlarga 
standartlashtirilgan savdo shartnomalari qo‘llanilishi boshlangandan so‘ng, son 
jihatidan axborotning hajmi turli moliyaviy va iqtisodiy operatsiyalarning risklilik 
darajasiga nisbatan keskin oshib ketdi. Bunday ma’lumotlar riskni boshqarish bilan 
bog‘liq bo‘lgan qarorlarni qabul qilishda juda muhim.