N. A. Mamadjonova O’simlikshunoslikning biologik asoslari

 
Ekin 
Urug’ 
YAshil massa 
Simbioz faolligi 
YUqori 
o’rtacha 
Simbioz yo’q 
yuqori 
o’rtacha 
Simbioz yo’q 
Sariq lyupin 
50 
44 
29 
25 
18 
14 
Oq lyupin 
43 
38 
30 
23 
18 
13 
Loviya 
38 
30 
24 
- 
- 
- 
YAsmiq 
37 
30 
20 
- 
- 
- 
Xashaki dukkak 
37 
28 
20 
25 
18 
14 
Ekma burchoq 
36 
28 
19 
26 
23 
13 
Ekma vika 
35 
31 
21 
25 
21 
14 
Tukli vika 
35 
30 
21 
25 
21 
14 
No’xat 
32 
23 
19 
24 
17 
13 
Ekma ko’k no’xat 
30 
24 
19 
26 
18 
13 
Xashaki ko’k 
no’xat 
27 
21 
18 
24 
17 
13 
Ularning urug’larida vitaminlardan A, B
1
, B
2
, PP, B
6
, e unib chiqayotgan urug’larda 
S va ma’danli moddalar, mikroyelementlar ko’p. 
Almashtirilmaydigan aminokislotalar miqdori bo’yicha dukkakli don ekinlari 
qo’ng’irboshsimon don ekinlariga nisbatan 1,5-3,0 barobar ustinlik qiladi. Masalan, 1kg 
soya donida shuncha bug’doy doniga nisbatan lizin miqdori 6 barobar ko’p (19 -jadval) 
Dukkakli don ekinlari urug’larida lizin, triptofan, metionin, valin, treoninning 
miqdori ko’p. Lizin miqdori bo’yicha dukkakli don ekinlari oqsili hayvon 

---

19 
mahsulotlaridan tayyorlangan oziqalarga yaqin turadi. Suyak unida 8,2 %, soyada 7,6 %, 
lizin (oqsilda) bor.
Dukkakli don ekinlari proteini hazmlanishi quyidagicha: ko’k no’xatda - 88 %, 
vikada - 91, suli va arpada - 78 va 67 %.
Dukkakli ekinlar tarkibiga kiruvchi oqsilning asosiy qismi havodagi azotni tuganak 
bakteriyalar yordamida o’zlashtirishi hisobiga erishiladi. Tajribalarni ko’rsatishicha 1 ga 
dukkakli don ekinlari, tuganak bakteriyalar yordamida 100 - 400 kg havodagi azotni 
o’zlashtiradi. Lyupin 1 ga maydonda 400 kg, beda 140-300 kg, ko’k no’xat, vika - 100-
150, soya - 250 kg atmosfera azotini to’playdi.
To’plangan azotni katta qismi hosil bilan chiqib ketadi, 25 - 40 % ang’iz qoldiqlari 
bilan, organik modda holda tuproqda qoladi, bir qismi dentrifikastiya jarayonida 
yo’qoladi.
Noqulay sharoitda dukkakli ekinlar o’zlarining azotga bo’lgan ehtiyojini uning 
tuproqdagi zaxirasi hisobiga qondiradi. Bunday sharoitda tuganak bakteriyalar yomon 
ishlaydi va ular to’plagan azot o’simlik ehtiyojini qoplay olmayli. Faolligi yuqori tuganak 
bakteriyalar pushti rang yoki qizil, kuchsizlari oq yoki och-yashil bo’ladi. Tuganak 
bakteriyalar faolligini oshirish uchun nitragin, rizotorfin qo’llaniladi.
O’zbekiston tuproqlarida gumusning, azotning miqdori kamligi tufayli dukkakli 
don ekinlarining tuproq unumdorligini oshirishdagi ahamiyati katta. Dukkakli don 
ekinlaridan keyin tuproqda organik moddalar miqdori ortadi, tuproqning suv-fizik 
xossalari yaxshilanadi. Ularning ang’iz qoldiqlari don ekinlarinikiga nisbatan tez 
parchalanadi. 
Dukkakli don ekinlari tuproqni shamol va suv eroziyasidan ham samarali himoya 
qiladi. 
Har bir ekin uchun o’ziga xos tuganak bakteriyalar mavjud. Bir xil turlari bir guruh 
dukkakli ekinlarga yuqsa (ko’k no’xat, vika, hashaki dukkak, yasmiq, burchoq) 
boshqalari simbiozga faqat alohida turlar bilan kirishadi: lyupin, soya, loviya, mosh, va 
hokazo.
Har bir turdagi bakteriyalar ko’plab shtammlardan iborat. Tuproqda oziqa 
moddalar, namlik, havo, yorug’lik, nitratlar, neytral reakstiya pH 6-7, qulay harorat (27 
0
S) bo’lsada ammo, organik moddalar kam bo’lsa tuganak bakteriyalar yaxshi 
ishlamaydi.
Dunyo dehqonchiligida dukkakli don ekinlari 135 mln ga maydonga ekiladi. Dukkakli 
don ekinlari maydoni don ekinlarning yalpi maydonini 10 - 11 dan 20 - 25 % tashkil qiladi. 
ekin maydoni bo’yicha soya, no’xat, ko’k no’xat muvofiq holda o’rinlarni egallaydi. 
O’zbekistonda soya, no’xat, mosh, loviya, ko’k no’xat, yasmiq, burchoq keng tarqalgan. 
Respublikamizda 2004 yilda dukkakli don ekinlari sug’oriladigan erlarda 5,0 ming ga ekish 
rejalashtirilgan.