N. A. Mamadjonova O’simlikshunoslikning biologik asoslari

Botanik tavsifi. Barg.
Dukkakli don ekinlarning bargi tuzilishiga ko’ra uch guruhga 
bo’linadi: patsimon bargli o’simliklar (ko’k no’xat, yasmiq, burchoq, no’xat, hashaki 

---

20 
dukkak), uchtalik bargli o’simliklar (soya, loviya, mosh, vigna), panjasimon bargli 
o’simliklar (lyupin).
Ular dastlabki rivojlanish fazalarida o’sishi va qo’llaniladigan agrotexnika 
xususiyatlariga ko’ra farq qiladi. Birinchi guruh ekinlar urug’ palla usti (epikotil) 
hisobidan ko’karadi va urug’pallalarini tuproq yuzasiga olib chiqmaydi. SHuning uchun 
ularni urug’larini chuqurroq ekish hamda maysalar hosil bo’lguncha va keyin boronalash 
mumkin.
Ikkinchi va uchinchi guruhlarga kiruvchi o’simliklar dastlab urug’palla osti 
(gipokotil) hisobiga o’sadi va tuproq yuzasiga urug’pallalarni olib chiqadi. Ularni 
urug’larini chuqur ekish va maysalar hosil bo’lguncha boronalash mumkin emas. 
Ildiz tizimi
- o’q ildiz va yon ildizlardan iborat bo’lib 1 - 2 m chuqurga kirib boradi 
hamda asosan tuproqning haydalma qatlamida ildiz massasining ko’pchilik qismi 
joylashgan. O’zbekistonning sug’oriladigan bo’z tuproqlarida ildiz tizimining 80 - 90 % 
tuproqning haydalma qatlamida joylashadi.
Ildiz tizimining, tuganak bakteriyalarning me’yorida rivojlanishi uchun tuproq 
hajmiy og’irligi 1,1 - 1,3 g/sm
3
bo’lishi juda qulay. Dukkakli don ekinlarini etishtirish 
texnologiyasi ishlab chiqilayotganda, ildiz tizimining hususiyatlari hisobga olinadi. 
Poya
– dokkakli don ekinlarida turlicha tuzilishga ega. Soya, lyupin, hashaki 
dukkak, loviyaning zich tupli shakli, no’xat o’simliklarida poyalar vegetastiya davomida 
tik o’sadi. Ko’k no’xat, yasmiq, burchoq, vika, loviyaning ayrim shakllarida poyalari 
yotib o’sadi. Patsimon barglarning uchidagi barg plastinkasi jingalaklarga aylangan va 
ular yordamida bir-biriga yopishib o’zining vertikal holatini saqlaydi. Pishish davrida 
poyalar yotadi. 
Guli
– noto’g’ri, toj barglari beshta (elkan, qanotcha, qayiqcha). Gulida 10 changchi 
va bitta urug’chisi bor. Tojbarglarining rangi oq, qizil, sariq va hokazo. To’pgullari barg 
qo’ltig’ida yoki novdalarning uchida joylashgan. 
Mevasi
– dukkak, shakli, kattaligi har xil. Har bir dukkakda bir necha urug’lar bor. 
Pishganda dukkaklar uzunasiga yoriladi, buraladi, urug’lar to’kiladi. No’xat va 
lyupinning ayrim navlarida dukkaklar yorilmaydi. YAngi navlarda dukkaklar kam 
yoriladi. 
Urug’lari turli shaklda, kattalikda va rangda. Urug’i - ikkita urug’palla, po’sti va 
murtakdan iborat. Mevaga birikkan joyda urug’ dastasi bor.