Zokirjon saidboboyev

(Геродот. История в девяти книгах. Перевод и
примечания Г.А. Стратановского. — Л., 1972)
...Baqtriya tabiati boy va xilma-xildir. Ba’zi joylarda ko‘plab 
daraxt va uzumzorlar bo‘lib, sharbath hosil beradi. Hosildor 
yerlami ko‘plab suv manbalari bilan sug‘orishadi. Tuprog‘i unumli 
yerlarda bug'doy ekihb, qolgan yerlami yaylov uchun qoldirishadi. 
Bu mamlakatning ko‘p qismini ekinsiz cho‘llar tashkil etib, 
suvsizlikdan qarovsiz viloyatlarda odam ham, o‘simlik ham yo‘q.
...Yeri unumdor joylarda odam ham, otlar ham ko‘p. Shuning 
uchun Baqtriyada 30 000 otliq bor. Mazkur viloyatning poytaxti 
Baqtra shahri bo‘hb, Parapamis tog‘lari etaklarida joylashgan. 
Uning devorlari yaqinidan Baqtra daryosi oqib o‘tadi. Uning 
nomiga shahar va viloyat nomi berilgan.
(Квинт Курций Руф. История Александра Македонского.
Под ред. В. С. Соколова - М. : МГУ. 1963)
95

---

TV BOB.
0 ‘RTA OSIYONING 0 ‘RTA ASRLARDAGI
TARIXIY GEOGRAFIYASI
I. 
Eftalitlar va turk xoqonligi siyosiy-tarixiy geografiyasi
V 
asrning o ‘rtalarida O lrta Osiyoga ko‘chmanchi 
eftalit
qabilalari kirib kelishadi. Bu yangi qabilalar ittifoqi 50-yillarda 
ancha mustahkamlandi. Ularning 456 yilda Xitoyga o‘z elchilarini 
yuborishi ham buning tasdig‘idir. Eftalitlarning janubga siljishi 
sosoniylar Eroni bilan to'qnashuvlar keltirib chiqardi. Bu urushda 
ham eftalitlar g‘alaba qozonib, sosoniylar eftalitlarning o‘lpondoriga 
aylanib qoladi. Eftalitlar sosoniylar bilan birga kurash jarayonida 
0 ‘rta Osiyoning janubiga siljiy boshlagan. Ular 467-470 yoki 
480 yillarda Sug‘dni bosib olishadi va keyin Sharqiy Turkistonga 
qarab siljishadi. 479 yilda Turfon, 490-497 yillarda Urumchi, 
497 va 507 yillar oralig‘ida Karashara, Xo‘tan va Qoshg‘ar eftalitlar 
davlati tarkibiga kiradi va VI asrning boshlarida butun Sharqiy 
Turkiston eftalitlar qo‘l ostida birlashadi.
Eftalitlar davlati hududlari haqida Xitoy solnomalari va arab- 
fors tarixchilari asarlarida ma’lumotlar uchraydi. Ularga tayangan 
holda eftalitlar davlatiga 0 ‘rta Osiyoning katta qismi, Sharqiy 
Turkiston, Gandxara va V asrning ikkinchi yarmida Shimoliy 
Hindistonning boshqa bir qancha viloyatlari ham kirganligini 
bilishimiz mumkin. Bu davlat o ‘z hududiga ko‘ra kushonlar 
davlatidan ham katta edi.
Kushonlar davridagi kabi eftalitlar zamonida ham saltanat 
yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Xitoy manbalariga ko‘ra, 
taxt otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa, 
o‘sha taxtga o‘tirgan. Demak, ana shu nomzodni aniqlab taqdim 
etadigan qandaydir bir kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash
96

---

sulolaning mo’tabar namoyandalari hamda saltanat arkonlaridan 
iborat bo‘lgan bo‘lsa ham ehtimoldan xoli emas. Eng muhimi 
efitalitlar davrida davlat qonunlar asosida boshqarilganini alohida 
ta’kidlash lozim. Rumlik Prokopiy (VI asr) „Eftalitlar davlatni 
qonunlar asosida boshqaradilar“, deb yozarkan, ushbu qonunlar 
turkiy tuzuklar bo‘lgani, shubhasizdir.
Shuni ham yoddan chiqarmaslik kerakki, bunday ulkan 
saltanatni boshqarishda yuksak darajada faoliyat ko‘rsatuvchi 
markaziy hokimiyatga erishish qiyin. Shuning uchun Shimoliy 
Hindiston hududlarida va, ehtimol, boshqa ba’zi viloyatlarda ham 
boshqaruv mahalliy xonadonlar (sulolalar) tomonidan olib 
borilgan. Davlatchilik tarixida foydalanib kelingan satraplik 
boshqaruvi, ya’ni markaziy hokimiyat noiblari orqali idora etish 
usuli bu vaqtda o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lishi kerak
EftaUtlar davrida davlatning poytaxti qayerda bo‘lganligi haqida 
ham aniq m a’lumotlar yo‘q. Ba’zilar Boykentni (Poykand) 
ko‘rsatsa, boshqalari Badaxshonda deb biladilar. Shu o‘rinda ba’zi 
bir tarixiy an’analar yodda tutilsa yomon bo‘lmaydi. Masalan, 
ilgari ko‘rib o‘rganganimizdek, kushonlar poytaxti bir muddat 
Sug'diyonada joylashgan va keyinchalik ma’lum sabablarga ko‘ra 
Peshovarga ko‘chirilgan. Shunga o‘xshash efitalitlar markazi ham 
awal Baqtriyada, so'ngra sosoniylar xavfi uzil-kesil yo‘qqa 
chiqqach hamda saltanat chegaralari Sharqiy Turkiston hisobiga 
ham kengaygach, poytaxt Boykentga ko‘chirilganbo‘lsa kerak.
VI asrda Oltoy hududlarida davlat tuzilmalari tashkil topb 
boshlaydi. Bu davlat birlashmalaridan biri