Zokirjon saidboboyev

turk xoqonligi 
bo‘lib, 
O'rta Osiyo tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu davlat asoschisi Bumin 
awal 
tele
qabilalarini birlashtirib, so‘ngra 
jujanlarga
qattiq zarba 
beradi. Ulami inqirozga uchratib, Mo‘g‘uliston va Oltoy hudud­
larida davlat tuzadi. Shu yili, ya’ni 551 yilda Bumin 
yabg'u
unvonini oladi va shu davrdan boshlab turk hoqonligi rasmiy 
e’tirof etiladi. Davlat hududlarining kengayishi Buminning vorisi 
Mug‘an (553-572 yillar) davriga to ‘g‘ri keladi. Istilochilik 
yurishlarining g‘arbiy yo‘nalishiga Mug‘anning ukasi Istemi
97

---

boshchilik qildi. Albatta turklaming janubga siljishida eftalitlar 
bilan to‘qnashuvlar kelib chiqishi aniq edi. Turklar va eftalitlar 
o‘rtasidagi dastlabki to‘qnashuvlar VI asrning 50-yillariga to‘g‘ri 
keladi. Ular dastlab 0 ‘rta Osiyoning shimoliy qismida to‘qnashgan 
edilar.
Turklar Eron bilan eftalitlarga qarshi ittifoq tuzadi va ikki 
tomonlama qurshovda qolgan eftalitlar turklarga yaxshi qarshilik 
ko‘rsata olmaydi va Buxoro yaqinidagi hal qiluvchi jangda 
yengilishadi. Katta Kultegin bitiktoshida: 
,,ular(
Mug‘an va Istemi) 
Temir-kapig‘gacha o'zxalqiniyoyishdi“
degan yozuvlarbor. Temir 
kapig‘, ya’ni Temir Darvoza Boysun tog‘idagi Sug‘d va Toxariston 
oralig‘idagi o‘tish joyi edi. Demak, turklar janubda mana shu 
hududlargacha etib kelgan. Turk xoqonligining sharqdan- 
g‘arbgacha bo‘lgan chegarasi esa Koreyadan Qora dengiz 
bo‘ylarigacha cho‘zilgan edi. Lekin bu davlat u darajada mus- 
tahkam bo‘lmay balki, urug‘-qabilachilik sababli ham 603 yilda 
ichki nizolar tufayli ikkiga: 
g ‘arbiy
va 
sharqiy
turk xoqonligiga 
bo‘linib ketadi.
Turk xoqonligi davri o‘lkamiz boshqaruvi haqida so‘z ketganda, 
ikki jihatga e’tibor qaratishimiz lozim. Birinchidan, mamlakatimiz 
ham tobe bo‘lgan umuman xoqonlikning boshqaruv tizimi va 
ikkinchidan, mahalliy (an’anaviy) boshqaruv uslubining saq- 
langanligi.
Xoqonlik ikkiga b o ‘linganida ham oliy hokimiyatni o ‘z 
xoqonlari boshqarishgan. Qadimgi turkiy va xitoy manbalarida 
mansablardan