Tibbiyot instituti talabalari uchun

portlash to’lqini
kiradi. Ko’pincha portlash samolyotni erga urilish 
paytida, ba’zan havoda avariya tufayli qo’nish vaqtida sodir bo’ladi.
Kuchli portlash to’lqini samolyot tuzilishi va ekipaj a’zolari va yo’lovchilar 
tanasining to’liq emirilishiga olib keladi. Bir o’rinli samolyot halokati joyida 
topilgan qoldiqlarning og’irligi bir necha grammdan to 3-7 kg gacha bo’lishi 
mumkin. Bunda qoldiqlar portlash joyidagi chuqurchada va undan tashqarida 300-
500 m uzoqroq masofada topiladi. Agar portlash havoda kuzatiladigan bo’lsa, 
uning erga urilishidan samolyotda bo’lgan odam qoldiqlari uchish yo’nalishi 
bo’ylab 3 km gacha va portlash joyidan 1,5 km gacha nariroqdan topilishi mumkin. 
Odatda, bu qoldiqlar tuproq bilan ifloslangan bo’lib, undan kerosinning keskin hidi 
kelib turadi.
Ba’zan uchush paytida terroristik harakatlar natijasida samolyot saloni yoki 
kabinasi ichiga har xil portlovchi moddalar qo’yilishidan portlash sodir bo’lishi 
mumkin. Bunday hollarda ekipaj a’zolari, passajirlar keng ko’lamdagi 
jarohatlanishlar olishi, ba’zan tana qismlarini ajralishi, portlash joyiga yaqin turgan 
kishilar har xil narsalarning parchalari bilan teshuvchi yoki yopiq jarohatlanishlar 
olsa, ayrimlari yiqilayotgan samolyotning erga urilishi natijasida jarohatlanib 
o’ladilar.
Uchish paytida yoki samolyotning erga urilishi tufayli sodir bo’lgan yong’in 
Termik ta’sir ko’rsatishi
mumkin. Alanga ta’sirida kiyimlari yonib ketishi, tanasi 
143

---

kuyishi, shuningdek murdaning kuyishi kuzatilib, buning natijasida tana suyaklari 
va yumshoq to’qimalarining ko’mirga aylanishi ko’zga tashlanadi. Ba’zan 
yong’inga portlash qo’shiladi. Bunday hollarda murda qoldiqlari termik 
tassurotlarga uchraydi.
Ekipaj a’zolari va yo’lovchilarga har xil
toksik moddalar
ta’sir qilishi 
mumkin. Ko’pincha bu samolyot bortidagi yong’in bilan bog’liq bo’lib, u paytda 
katta kontsentratsiyadagi is gazi, sintetik polimer qoplamlar va bo’yoqlarning 
yonishidan hosil bo’lgan zaharli moddalar hosil bo’ladi.
Yong’in paytida bo’lganlikning tiriklik belgilaridan biri is gazi bilan o’tkir 
zaharlanish hisoblaniladi. Bunda karboksigemoglobinning qondagi 
kontsentratsiyasi 60 foizgacha ba’zan 90-foizgacha bo’lishi, hiqildoq, kekirdak va 
bronxlar bo’shlig’ida qurumning topilishi, yuqori nafas olish yo’llarining shilliq 
qavati kuyishi va boshqalar kuzatilishi mumkin.
Ekipaj a’zolari va yo’lovchilarga zaharli gazlar ham toksik ta’sir ko’rsatishi 
mumkin. Shunday qilib, samolyot salonining chiqaruvchi gazlar, aviatsion yoqilg’i 
bug’lari, gidravlik suyuqligi, antifriz, mineral yog’lash bo’yoqlari, shuningdek 
ularning hosilalari bilan zaharlanishi ko’zga tashlanadi.
Samolyotning