Tibbiyot instituti talabalari uchun

15.2. Murdadagi o’zgarishlar
Biologik o’lim sodir bo’lgandan keyin murdaning organ va to’qimalarida 
o’zgarishlar kuzatiladi. Bular 2 turga bo’linadi.
Dastlabki o’zgarishlarda murda dog’larining paydo bo’lishi, murdaning 
qotishi, sovishi, qurishi va autolizlar kiradi.
Kechki o’zgarishlarga murdaning emirilishi (chirishi), mumlanishi, 
sovunlanishi (jirovosk) va torf yordamida oshlanishi kiradi.
Dastlabki murda o’zgarishlari.
1. 
Murda dog’lari
. Yurakning faoliyati to’xtagach, arterial bosim nolgacha 
tushib ketishi tufayli qon tomirlarining tonusi bo’shashishidan qon o’zining 
og’irlik kuchi bilan murda yotgan tomonga qarab asta-sekin tusha boshlaydi va 
natijada tananing pastki qismida murda dog’lari paydo bo’ladi hamda bu binafsha 
yoki ko’kimtir rangga o’xshagan holda ko’rinadi.
423

---

Murda dog’ining joylashuvi murdaning holatiga bog’liq (99-rasm). Agar u 
orqasida yotgan bo’lsa, murda dog’lari orqa yonbosh tomonida joylashadi, ammo 
bosilib yotgan joyida (kurak qismi, dumbasi va boldir qismida) kuzatilmaydi, 
chunki ularning qon tomirlari bo’shlig’iga qon o’ta olmaydi (100-rasm). Bunda 
murda dog’lari fonida murdani bosilib yotgan yuzasida terining oqimtir yuzasi 
ko’zga tashlanadi.
99-rasm. Murdaning holatiga bog’liq holda murda dog’ining joylashuvi 
sxematik tasviri (Ponsold A. bo’yicha). 
100-rasm. Orqasida yotgan murdada murda dog’larining ko’rinishi. 
424

---

Murda dog’lari rivojlanishiga ko’ra 3 davrga bo’linadi: 1) gipostaz davri; 2) 
staz davri; 3) imbibitsiya davri. Bu davrlar orasidagi vaqtinchalik chegarani aniq 
belgilab bo’lmaydi, chunki bu davrlarning har biri ikkinchisiga sekinlik bilan o’tib 
turadi.
1.
Gipostaz davri
odam o’lgandan keyin o’rtacha 1,5-2 soatdan keyin, 
ba’zan kechroq ko’zga tashlanib 6-10 soatgacha (ko’pincha 8-12 soatgacha) davom 
etadi va sekinlik bilan staz davriga o’tadi. Gipostaz davrida qon tomirlarida 
bo’lgan qonning xossalari o’zgarmaydi. Shuning uchun ham bunday murda 
dog’larini barmoq bilan bosib ko’rilganda qon atrofdagi qon tomirlariga o’tib 
ketadi va bosilgan joyda birdaniga yo’qoladi. Barmoqni olingach tez tiklanadi. Bu 
odamni yaqindagina o’lganligidan darak beradi.
Gipostaz davrida qon tomirlaridagi qon harakatlanish xususiyatiga ega 
bo’lgani uchun birinchi 8-12 soat mobaynida murdani birlamchi holati 
o’zgartirilganda murda dog’lari o’zining avvalgi joyidan yo’qolib keyingi 
joylashgan joyida paydo bo’lishi mumkin.
2.
Staz davri
. Bunda qon tomirlari ichidagi qondan atrofdagi 
to’qimalarga qonning plazmasini o’tishi tufayli tomirlarda qonning bir joydan 
ikkinchi joyga siljish qobiliyati yo’qoladi va qonning uyushishi tufayli shu joyda 
murda dog’lari paydo bo’ladi. Murdani aylantirilganda ular yo’qolmaydi, ammo bu 
davrning boshlanishida tananing pastki qismlarida yangi dog’lar paydo bo’lishi 
mumkin. Ularning yuzaga kelishi uchun ancha vaqt talab qilinadi. Bunday murda 
dog’larini barmoq bilan bosib ko’rilganda yo’qolmaydi, biroq oqarib, sekinlik 
bilan o’z rangini tiklaydi. Bu davr 8-12 soatdan to 24-36 soatgacha davom etadi.
3.