Tibbiyot instituti talabalari uchun

Fosfororganik birikmalar va ulardan zaharlanish.
Ular organizmda 
atsetilxolinni yig’ilishi sababchisi xolinesteraza fermentining keskin pasayishi 
bilan xarakterlanadi. Bu preparatlar ichida eng ko’p tarqalgani xlorofos, tiofos, 
karbofos, butifos, merkaptofos va boshqalardir.
Bu zaharli moddalar bilan zaharlanish belgilari turli tuman bo’lib, umumiy 
darmonsizlik, qusish, qornida og’riq bo’lishi, xansirash, bosh og’rishi va og’ir 
347

---

hollarda tarqalgan titrashi hamda koma holati kuzatiladi. Odatda nafas markazining 
falajlanishidan o’lim sodir bo’ladi. Murdani tashqi ko’zdan kechirishda murda 
dog’larini kuchli ko’zga tashlanishi, murdani qotishi kuchli bo’lishi hamda ko’z 
qorachig’ini kuchli torayishi aniqlaniladi.
Murda kesib ko’rilganda miya shishi va miya moddasida mayda qon 
quyilishlar, mayda o’choqli kataral va kataral-gemorragik pnevmoniya, ichaklar va 
oshqozon shilliq qavatida kataral yallig’lanish, ichki organlarning to’laqonligi 
hamda oshqozonda bo’lgan narsalardan chirigan pichanning hidiga o’xshash 
maxsus hid taralganligi seziladi. Zaharlanishni aniqlashda sud kimyoviy tekshirish 
usuli va murdaning qonida xolinesteraza fermenti aktivligi keskin pasayib ketishini 
aniqlashning ahamiyati kattadir.
Xlororganik birikmalardan zaharlanish.
Xlororganik pestitsidlar 
organizmga oshqozon ichak traktidan tashqari, teri, shilliq pardalar va nafas 
yo’llari orqali ham kirishi mumkin. Ko’pchilik xlororganik birikmalar lipoidlarda 
eruvchi moddalar hisoblanadi. Ular yog’ to’qimasida yig’ilib, ko’pincha nerv 
sistemasiga zaharli ta’sir ko’rsatadi.
Xlororganik yadoximikatlar ichida ancha keng tarqalgani DDT 
(dixlordifeniltrixloretan) hisoblanadi. U tashqi muhitning har xil ta’sirlariga juda 
chidamli bo’ladi. Masalan, tuproqda 7 yilda uning zaharliligi faqat 50-foizga 
kamayadi. Shuning uchun ham mevalarda saqlangan DDT ning miqdori 
zaharlanish chaqirish uchun etarli bo’ladi. Ko’pgina tadqiqotchilar har xil o’tlarni 
zaharlanish belgilari uni organizmga qanday yo’l bilan kirishiga bog’liq. Zaharli 
modda oshqozon orqali kirganda ko’ngil aynishi, qusish, bosh og’rig’i, ko’kragida 
siqilish sezgisi, tana haroratining 38-40
0
gacha ko’tarilishi kuzatiladi. Keyinchalik 
umumiy darmonsizlik, kam sezuvchanlik, tirishish, alahsirash paydo bo’ladi. 
Siydigida oqsil, eritrotsitlar, donali tsilindrlar topiladi. DDT teri orqali kirganda 
terining qizarishi va har xil darajadagi dermatitlar, nafas yo’llari orkali 
zaharlanganda esa xansirash va yo’talish kuzatiladi. DDT bilan surunkali 
zaharlanishda ishtahani yo’qolishi, uyqusizlik, tezda charchashlik, oyoq va 
qo’llarda qaltirash hamda tirishib og’rish hollari ko’zga tashlanadi. Bundan 
348

---

tashqari gastritlar va gepatitlar aniklaniladi.
DDT ning o’ldiruvchi dozasi 0,5 dan 30 g gachadir.
DDT bilan zaharlanishda morfologik o’zgarishlar kam xarakterlidir. Bu 
parenximatoz organlarning distrofiyasi (donador va yog’li distrofiya), kataral 
enterokolit, o’pkaning toksik shishi, o’choqli pnevmoniya, bosh miyaning 
to’laqonligi va shishi bilan xarakterlanadi.
Zamburug’li kasalliklarga qarshi kurashda tarkibida mis bo’lgan preparatlar 
(mis ko’porosi va bordos suyuqligi) keng qo’llaniladi. Bu preparatlar bilan 
zaharlanish meva va sabzovatlarga ishlov berish qoidalari buzilganda ko’rinadi. 
Odatda hosilni yig’ib olishda, ishlov berilayotganda yadoximikatning qoldig’ini 
mevada qolishidan, shuningdek uni yuqori darajali eritmasi ishlatilganda 
zaharlanish sodir bo’ladi.
Ovqat moddalari va suvga margumushni tasodifan tushishi tufayli oziq-
ovqatdan zaharlanish chaqirishi mumkin. Uy tomidan oqayotgan yomg’ir suvini 
iste’mol qilishidan zaharlanish kuzatilgan. Bu uy tomi qoplamasini tarkibida 
margumushi bo’lgan buyoq bilan yaqindagina bo’yalganligi tufayli sodir etilgan.
Boshqa kimyoviy birikmalar orasida nitrat kislotasining tuzlari – nitritlar 
bilan zaharlanishlar ham uchraydi. Ular kolbasa yoki cho’chqa go’shtini dudlashda 
qo’llaniladi. Tashqi ko’rinishidan nitritlar osh tuzini eslatadi va shuning uchun 
ham ba’zan undan adashib ovqatga ishlatib quyish mumkin.
Ular kuchli zaharli bo’lib, o’ldiruvchi dozasi 0,3-0,5 g dir.
Nitritlar bilan zaharlanganda qonida metgemoglobin hosil bo’lgani tufayli 
klinik ko’rinishi ko’karish bilan xarakterlanib, xansirash, yurak faoliyatining 
susayishi va o’lim kuzatiladi. Murdani kesib ko’rishda murda dog’lari va qoni 
qo’ng’ir tusli bo’lib, qonni spektral tekshiruvda metgemoglobin topiladi.
O’simliklar orasida o’suvchi zaharli o’tlar doni bilan zaharlanish alohida 
ahamiyatga egadir.