Budda (burhonlik) dinining t a ’limoti turkiylarning badiiy
adabiyotida ham aks etgan. A.Q aboqli «Turk adabiyoti»
kitobida burhonlik ifodalangan she’rlardan birini keltiradi:
Taqdirda ochlik va qahatchilik bo 'Igani uchun
uch-to ‘rt ofat keiur.
Shu onda yom onlik kelib, sukunal bo 'lur.
Boshqa besh dunyodagi m axluqlar ham,
Istisnosiz, hammasi birdan-bir joyga qovushadi.
Onam va otam boshqa bo ‘Iganligi uchun
barcha jonlilar,
Har vaqt dunyoga kelish n e ’m atidan bahramand b o ‘lur.
Butun avlodlar cibadiy emasligini bilib,
Burhon saodatini unutmasinlar.
Ushbu ezgulik va ezgu am al qarshisida,
Burhon saodatini topdim, men Kamala Anantashira,
Oyoqda yurgan kishilarning о ‘g ‘illariga
Ruh ко ‘chganda huzur-halovatga erishtirayin.
A n an ta buddizm tarixidagi m u q a d d as ibodatxonadir.
U n d a oltin va b r o n z a d a n y a s a lg a n b u d d a h a y k a lla ri
b o 'lg a n . S hu s a b a b li h am b u r h o n lik ru h i s u g 'o rilg a n
asarlarda A nantaga m urojaat etish ruhi kuchlidir. T urkiylar
b u d d a butlarini «Burhon», ibodatxonalarini esa «Burhon
uyi» deb atashgan. «Oltin yoruq» asari ham burhoniylik
t a ’limotining nodir nam unalaridan biri hisoblanadi.
Budda dinining paydo bo'lishi miloddan avvalgi 623-544-
y il la r d a y a s h a g a n S i d d h a r t h a G a u t a m a n o m i b ilan
b o g la n g a n . Budda - sanskritcha nurlangan degan m a ’noni
beradi. Uning asl mohiyati insoniyatni azob-uqubatlardan
qutqazishdan iboratdir. «Oltin yoruq»dagi M ag'astvi o 'z
jonini qurbon qilishdan m aqsad ham an a shu t a ’limotga,
bu dunyodagi a z o b -u q u b a tlard a n qutulishga qaratilgan.
«Oltin yoruq» turkiy tilga xitoychadan tarjim a qilingan.
Buning boisi, bud d a t a ’limoti Osiyo
m am lakatlari orasida
birinchilardan b o i i b Xitoyga, milodimizning I asrlarida,
kirib kelgan. IV-VI a s r la r d a esa X itoy orqali Koreya.
s o 'n g ra Y aponiyaga o ‘tgan.
D em ak, b u d d a t a ’limotining M arkaziy Osiyoga kirib
kelishi, u n g a e ’tiq o d q o 'y g a n kish ilar o ‘rta s id a b u d d a
g ‘oyalari singdirilgan bad iiy asarlarni o 'q is h ig a ehtiyoj
tu g ‘dirgan. «Oltin yoruq»da b u d d a t a ’limotiga asos bo'lgan
t o 'r t d u n y o q a ra s h - «haqiqat» singdirilgan: 1)
turm ush
a z o b - u q u b a t l a r d a n ib o r a t; 2) a z o b - u q u b a t l a r y u z a g a
kelishining sababi - o d am lam ing istak va nafslari; 3) bu
a z o b -u q u b a tlard a n qutulish uchun o d am lar o 'z istak va
nafslarini tiyishi kerak; 4) b u d d a
k a s h f etgan aqidalarga
am al qilish azob-uqubatlardan ozod qiladi.
M ag'astvi - h ayotda o 'z istak va nafsiga erkinlik bergan,
a m m o o 'z xatosini an glagan kishilarning u m u m lash m a
obrazidir. U faqat bir d avrda yashagan odam larning emas,
balki, insoniyat n o m id an g a p ira r ekan, yuz ming yillar
d a v o m i d a y axshi t u r m u s h k e c h ir ib , g u n o h g a b o tg a n
s h a x s l a r n i n g u m u m l a s h m a s i d i r . M a g ' a s t v i o 'z l i k n i
y o 'q o t i b ,
lazzatli u m r kechirish, m o l-m u lk to 'p l a s h g a
berilishni keskin q oralaydi. M a g 'a s tv i b u n d a y hay o tni
kechirilmas gunoh, azob-uqubat, tanning chirkin holatga
tushishi deb tushunadi va o 'z jonini q u rb o n qilish bilan
u n d a n xalos b o 'la d i. O 'z ak alari h am a z o b - u q u b a td a n
qutulishning bunday yo'lini tushunishlarini istaydi («Oltin
yoruq» asari h aq id a q o 'llan m an in g «Turkiy ad ab iy otd a
badiiy tarjima» faslida batafsil m a ’lum ot berilgan).
M O N IY L IK
Moniylik t a ’limoti xitoylik Moniy ibn F atak (216-276)
nomi bilan bog'lanadi. Uning t a ’limoti k oinotda
nur bilan
zulmat o 'rtasid a kurash bo'lishiga asoslanadi. Shu sababli
38
h am nur - Quyosh, Oy, y a ’ni nur taratuvchi osmon jismlari
m uqaddas sanaladi va ularga Tangri nomi bilan sig‘iniladi.
N u r va z u lm a t o ‘z m a n t i g 'i n i yaxshilik va y o m o n lik
kurashida topadi. Moniylik VIII asrda uyg'urlar o ‘rtasida
asosiy din sifatida tarqalgan. Tarixiy m a ’lum otlarga k o ‘ra,
Buguxon 762-yilda Chin (Xitoy)ga safar qiladi. U yerda
M oniy
rohiblari bilan tanishadi, mam lakatiga qaytishida
rohiblarni o ‘zi bilan birga Q o ra b o lg 'a s u n shah rig a olib
keladi. Moniylik turkiy adabiyot rivojiga t a ’sir k o ‘rsatgan
dinlardan biridir. Bu oqimning t a ’sirida turkiy adabiyotda
« X u astu an ift» (« M o n iy la r tav b an o m asi» ) asari y u zaga
kelgan. Uning qadimgi turkiy tildagi uchta nusxasi m a ’lum.
U lardan London va Berlin nusxasi moniy,
Sankt-Peterburg
n u s x a s i esa eski u y g ‘u r y o z u v i d a b itilg a n . A s a r n in g
yaratilish d a v ri V .V .R a d lo v fikricha, ta x m in a n V asr,
S.E.Malov xulosasiga k o ‘ra VII asrga t o ‘g ‘ri keladi. 0 ‘zbek
o l i m l a r i d a n p r o f e s s o r N . R a h m o n o v t a d q i q o t l a r i d a
« X u a s tu a n if t » n in g g ‘o y asi, tu zilish i,
a h a m iy a t i k eng
o ‘rganilgan. A sar moniy jam oasi a ’zolarining madhiyasi,
ayni pay td a nizomi ham hisoblanadi. «X u astuan ift» 15
boMimdan iborat. Kitobning ikkinchi b o ‘limida Kun va Oy
Tangrilarning moniylikdagi vazifalari ko'rsatiladi h am da
u l a r n i n g
h a q i q i y l i g i n i
t a n
o lis h g a
c h a q i r i l a d i .
S .E .M a lo v n in g « Q ad im gi tu rk iy y o zm a y o d g o rlik la r»
k ito bid a h am m o n iy larn in g T an g rig a ta v b a -ta z a rru la ri
bitilgan ibodatlaridan parchalar keltirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
