chaqiriladi. Bu hoi lurklarda ju d a keng tarqalgan bo'lib,
men ham uning shohidi bo'ldim. Yozda k atta bir yong'in
chiqqan edi. Uni o ‘chirish m aqsadida Ollohning izni bilan
qor chaqirildi va u yog‘ib, yo n g ‘in so'ndi».
Q o m la r y ad a tosh lari sehri bilan y o m g ‘ir yoki q o r
y o g ‘dirishi t o ‘g ‘risida k o 'p l a b rivoyat, afsona,
tarixchi
olimlarning esa hayotiy kuzatishlari bitilgan xotiralar yetib
k e lg a n . Y a d a t o s h l a r i n i n g p a y d o boM ishi N ull
p ayg‘am barga bo g 'lan a r ekan. T urk olimi U sm on Turon
shunday rivoyatni keltiradi: N u h p a y g ‘am b ar Turkistonni
o ‘g‘li Yofasga berganida, u bu suvsiz o ‘lkada nima qilishini
s o ‘raydi. O ta unga yom g‘ir y og‘dirish qudratini baxsh etib,
ustiga duo (ismi a ’zam) yozilgan bir tosh (tilsim) beradi.
Y a ’ni ehtiyoj b o ‘lganda, shu tosh bilan Ollohga duo etib,
yom g'ir yog'dirilar edi. Toshni «yada, toshi» (yada - jada,
jodugarlik demakdir - A.A.) deyishardi. Rivoyatlarga k o ‘ra,
to sh o ‘g ‘u zlar q o ‘liga o ‘tgani u c h u n u n g a ega b o 'lish
m a q s a d id a q o rlu q , h a z a r va b o s h q a t u r k l a r o ‘rta s id a
u ru s h la r b o ‘lgan. T u r k la r n in g a jd o d ig a O lloh y o m g 'ir
yog‘dirish qobiliyatini bergani
haqidagi rivoyatlar Xitoy,
islom va nasroniy m anbalarda ham k o ‘p m a rta zikr etilgan.
Ahm ad bin Yusuf al-Tifoshiy Ahm ad bin A bu Xolidning
«Kitob ul-Axjar» asari asosida yada toshlari bilan b og‘liq
r iv o y a t n i
k e ltir a d i:
« X o r a z m s h o h
( A lo u d d in
M uhamm ad)ning qo'shinida bir turk istagan paytda yomg‘ir
yog‘dirgan. Yog'ingarchilik vaqtida Surxob nomli bir qush
paydo b o ‘lib, tuxumdek keladigan toshlar tashlagan. Ular
t o ‘p la n ib , h u k m d o r x a z i n a s id a s a q l a n g a n va k e r a k
b o lg a n id a ulardan yomg'ir yog'dirish, dushm anga qarshi
b o ‘ron turdirish maqsadida foydalanilgan...
K ek sa b ir tu r k cliodir ic h id a y o m g ‘ir y o g 'd ir is h g a
kirishganda. biz ham xazina boshchilar bilan birga
usti ochiq
bo'lgan o ‘zga bir chodirda edik. U oldiga suv t o ‘la bir idish
q o'y d i. Keyin uch d o n a qalin qam ishni suvning o ‘ngu
so'liga tiqib, oxirgisini k o 'n d ala n g qilib q o ‘ydi. Ingichka
va qizil yada toshi rangidagi ilon dumini k o ‘ndalang yotgan
qamishga yonm a-yon yotqizib, boshini suvning tepasida
tutdi. Keyin ik kita y a d a toshini suvga solib,
bir-biriga
ishqadi. Bu ishni yetti m arta takrorlar ekan, unga shogirdlari
yordam berib turdi. N ihoyat, yadachi boshi ochiq, sochlari
t o ‘zg‘igan, yuzi asabiy va ko 'pchigan holda boshini k o 'k k a
q aratd i-d a, ikki soat d a v o m id a y o m g ‘ir duosini o ‘qidi,
nihoyat, osmonni bulut qopladi va qattiq jala quydi».
Shomonlar yaxshi turm ush tarzini orzu qilganlarida ezgu
ruhlardan m ad ad olganlar. Oltoy turkiylari ezgulik ruhini
tog* timsolida k o ‘radilar va u bilan m uloqotga kirishadilar.
Quyosh aylanmas p o ‘lat tog
Oy aylanmas po ‘lat tog
Ona о 'rmonlarining yopinchig
7
M uqaddas buyuk tog
Otalarimiz, buyuklarim iz senga topindilar.
Bu biror yaxshilik keltiradimi?
Abadiy yashayajak urug ‘imizga fo y d a beradimi?
Qo
‘limizdan tutib yetaklaydim i?
Ey, beshik ruhini yaratgan,
Suruvlarimizga barokat b e r ! .
Yurtimizga yashash baxsh etgin!
Shom onlar turkiylarning kelajakdagi hayotim bashorat
qilganlar. T urk olimi A. Qaboqli «Turk adabiyoti» kitobida
s h o m o n iy lik n in g bu xil vazifasi aks etgan ikki s h e ’riy
p a r c h a n i k e l tir a d i . T e l e n g e t s h o m o n l a r i o x ir z a m o n
k o ‘rinishini shunday b ash o rat qilganlar:
32
O xirzamon kelganda,
Osmon temir bo 'lib qolur.
Yer bokir bo 'lib qolur,
Xoqon xoqonga yopishar.
Qattiq tosh maydalanur.
Ota о 'g ‘ilni tanimas,
О 'g 'il otani tanimas.
Pogir o 'ti qimmatlanur.
Ot boshidek ka tta oltin,
Bir tovoq oshga arzimas.
Oyoq ostidan oltin chiqar,
Uni oluvchi yo 'q bo 'lur.
Qora yerga о ‘t yo g ‘ilar.
Qayra xonla X uday ota (Tangrilar)
Bunga tutar qulog 'in.
Bu hangomadan dunyo buzilar.
Dengizlar chayqalar.
Oltoy shomonlari ham oxirzamon belgilarini quyidagicha
aytganlar:
Qora suv qon bo ‘lib oqadi,
Yer guldirar, tog 'lar о 'rnidan siljir.
Ко ‘к qimirlar, parchalanar,
Dengizlar oqar tagi ко ‘rinib.
Dengiz tubida to 'qqiz qo ‘lli qora tosh,
To 'qqiz yeridan parcha-parcha bo 'lur.
U yerdan to'qqiz temir otli kishi chiqar
,
Ular mingan otlar,
Yirik, sariq, urushqoqdir.
Daraxtlarga tegsa uni sindirar,
Jonivorga tegsa tilka-pora qiladi.
( О ‘sha lahzada) oyning yorug
7
yo
V/
bo ‘ladi,
D araxtlar tomiri bilan sug'iriladi.