O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ′ lim vazirligi

Ehtiyojdan ko‘p ovqatlanish. Sabablari va oqibatlari 
XX asrga kelib kamharakatlilik (gipodinamiya) va ovqatlanishdagi 
mo‘l-ko‘lchilik tufayli insoniyatning million-million yillar davomida 
moslashib kelgan turmush tarzi o‘zgardi. Gipodinamiyaning yuzaga 
kelishiga sabab, birinchidan, texnika va mexanizmlarning har qanday 
jismoniy faoliyatni, hatti-harakatni yengillashtirishda tobora kengroq 
ko‘lamda qo‘llanilishi bo‘lsa, ikkinchidan, kishini bevosita 
harakatlanishga majbur qiladigan sharoitning yo‘qolib borishi 
(masalan, yovvoyi hayvonlarni ov uchun quvib tutish, urib yiqitish yoki 
ularning hujumidan qochib qutulish va boshqalar) tufayli sodir bo‘ldi. 
Odam qancha kam jismoniy harakat qilib ma‘lum maqsadga erishsa, 

---

305 
bu unga shuncha yoqib tushadi. Jismoniy faoliyatning kamayishi esa 
oziq-ovqatlar bilan tanaga qabul qilingan quvvatning sarflanishini 
cheklab qo‘yadi. 
Ovqatlanishdagi mo‘l-ko‘lchilik asosan XX asrlarda yuzaga keldi. 
Evolutsiya jarayonida qiyin hazm bo‘ladigan dag‘al ovqatlarga 
(kepagi va po‘sti ajratilmagan don va mevalar, poliz mahsulotlari va 
boshqalar) oshqozon-ichak yo‘li moslashib ketgan insoniyat fan va 
texnologik jarayonlarning yangidan-yangi muvaffaqiyatlari tufayli paydo 
bo‘lgan va tez hazm bo‘ladigan shirinliklar, hayvon yog‘i va 
go‘shti ishlatib tayyorlangan mazali taomlarni tanovul qilishta ruju 
qo‘ydi. Bir vaqtning o‘zida bunday ovqatlar bilan qabul qilingan katta 
mikdordagi quvvatning ma‘lum qismi kamharakatlilik bois 
sarflanmasdan qoladi. Vujud va undagi barcha tizimlarning faoliyatida 
bu salbiy holat hisoblanib, moddalar va quvvat almashinuvi izdan 
chiqadi. Natijada yurakning ishemik kasalligi, qon bosimining yuqori 
bo‘lishi, qonda xolesterin miqdorining ko‘payib ketishi, qandli diabet, 
ateroskleroz, o‘t va siydik yo‘llarida tosh paydo bo‘lishi, saraton 
kabi ancha xavfli davr xastaliklari paydo bo‘lishi uchun keng yo‘l 
ochiladi. 
Ehtiyojdan ko‘p ovqatlanish dastlab iqtisodiy jihatdan rivojlangan 
davlatlarda istiqomat qiluvchi o‘ziga to‘q kishilar orasida tarqalgan 
bo‘lib, ko‘p miqdordagi mazali taomlarni tanovul qilish obro‘ 
hisoblangan. Bunday ovqat bilan tanaga barcha zarur oqsillar, yog‘lar, 
uglevodlar, vitaminlar hamda minerallar, ma‘lum miqdordagi quvvat 
qabul qilinib kishining ularga bo‘lgan ehtiyoji qonadi, ko‘pgina 
yuqumli kasalliklar, avitaminozlar barham topadi, qolaversa, kishi o‘zini 
yaxshi sezadi. Mazali taomlarga ishtaha ham yuqori bo‘ladi va bu talab 

---

306 
moddiy imkoniyat darajasiga qarab oshib boraveradi. Ayni paytda oziq 
moddalari va quvvatga boy mahsulotlar bilan doimiy ovqatlanish 
sog‘lik uchun ancha xavfli ekanligi mutaxassislar tomonidan qayd 
qilina boshlandi, chunki yuqorida aytib o‘tilgan «davr kasalliklari» bilan 
og‘rish asosan mana shu aholi guruhi orasida ko‘p uchraydi. «Davr 
kasalliklari» ning kelib chiqishida asosiy oziq moddalaridan yog‘ 
alohida ahamiyat kasb etadi, uning miqdori me‘yordan ko‘p bo‘lishi 
xastaliklarga chalinish xavfini kuchaytiradi. Ovqat umumiy quvvatining 
ko‘pi bilan 35% yog‘ hisobidan qoplanishi me‘yor hisoblanadi. 
Iqtisodiy rivojlangan ko‘pgina davlatlarda bu ko‘rsatkich ancha 
yuqori, masalan, AQSH bo‘yicha u 40% ga teng. Mamlakatning 
shimoliy qismidagi aholi ovqat bilan qabul qilinadigan quvvatning 45-
50% ini yog‘dan oladi. Insoniyatning don va don mahsulotlari 
iste‘mol qilishi yildan-yilga ko‘payib bormokda. Bu yerda ham 
iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlar rivojlanayotgan davlatlardan 
ancha oldinda, masalan, oldingilarida bu ko‘rsatkich yiliga jon boshiga 
725,76 kg bo‘lsa, keyingilarida undan 2-5 marta kam. Muhimi 
shundaki, rivojlangan mamlakatlarda aholi buncha donni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri iste‘mol qilmasdan, uni mollarga yedirib semirtiradi va 
shundan keyin yog‘ni, go‘shtni yeydi. Bu holat tanaga to‘yingan 
yog‘ kislotalarining ko‘p mikdorda kirishini va yuqorida aytganimiz 
«davr kasalliklari» yuzaga kelishini tezlashtiradi. 
Uglevodlarni iste‘mol qilish kishilik jamiyatining dastlabki 
davrlarida asosan kraxmal, kletchatka kabi dag‘al polimerlardan iborat 
bo‘lgan, shirinliklar faqat meva-chevalardagi glyukoza, fruktoza 
shaklida qabul qilingan. Insoniyat shakarni ixtiro qilgandan beri uni 

---

307 
iste‘mol qilish yildan-yilga ko‘payib, oziq-ovqatlardagi polimer 
ko‘rinishdagi uglevodlar nihoyatda kamayib bormokda. 
Hozirgi kunda dunyo aholisining har biri yiliga 20 kg shakar 
iste‘mol qilmoqda. Kuba, Kosta-Rika, AQSH, Avstraliya va Isroil 
davlatlarida esa bu ko‘rsatkich 45 kg va undan ham ko‘proq. 
Yaponiya, Tailand, Filippinda yashovchi aholi yiliga 22 kg, 
rivojlanayotgan ba‘zi bir davlatlarda esa bundan ham kam miqdorda 
shakar iste‘mol qilishadi.
SHakarni ko‘p iste‘mol qiladigan xalqlar orasida tish, yurak-qon 
tomirlari xastaliklari, qandli diabet, ichak raki hamda semizlik 
rivojlanayotgan davlatlarda yashaydiganlarga qaraganda ancha ko‘p 
ekan. Qayd qilingan kasalliklarning yuzaga kelishida shakardan tashqari 
kundalik ovqatda un mahsulotlarini ko‘p bo‘lishi, jismoniy 
mehnatning kamayib ketishi, harakatning cheklab qo‘yilishi ham o‘rin 
tutadi. 
Agar tana vazni me‘yorga qaraganda 20% ko‘p bo‘lsa, bu 
semizlik alomati bo‘lib, bunday odamlar uchun qon bosimining yuqori 
bo‘lishi, yurakning ishemik kasalligi, qonda xolesterinning ko‘payib 
ketishi, qandli diabet va boshqa xastaliklar «eshik qoqib» turishadi. 
AQSHda bolalar 10- 20%, kattalar 30-40% oshiqcha tana og‘irligiga 
ega. Shuning uchun bu yerda «davr kasalliklari» bilan og‘rib, halok 
bo‘layotganlar 
boshqa 
davlatlarga, 
ayniqsa, 
rivojlanayotgan 
mamlakatlarga qaraganda ancha ko‘p. O‘z vaqtida Gippokratning 
semiz odamlar ozg‘inlarga nisbatan kamroq yashaydi, degan fikri 
hozirgi kunda ham o‘z kuchini yo‘qotgan emas. Hisob-kitoblarga 
ko‘ra tana vazni me‘yoridan 20% oshiqcha odamlar orasida o‘lim 

---

308 
me‘yoriy tana og‘irligiga ega odamlarga qaraganda 50% ko‘p 
bo‘lar ekan. 
Keyingi yillarda shu narsa ma‘lum bo‘lib qoldiki, ko‘pgina 
rivojlangan mamlakatlarda semizlik iqtisodiy jihatdan baquvvat va 
jamiyatning ardoqli kishilari orasida oddiy, unchalik ta‘minoti yaxshi 
bo‘lmaganlarga qaraganda kam uchraydi. Buning sababi yuqori 
martabali, katta boyliklarga ega odamlar oshiqcha ovqatlanishining 
zarari haqida ko‘proq ma‘lumotlarga ega bo‘lib, ular tana vaznini 
bir me‘yorda ushlab turish uchun turli-tuman vositalardan keng 
foydalanadi. O‘rta hol hamda undan ham past tabaqadagi odamlar esa 
topgan-tutganini iste‘mol qilishga sarflaydi hamda semirish tufayli 
kelib chiqadigan xastaliklar haqida kamroq o‘ylaydi. Shunday 
maqsadni ko‘zda tutib o‘tkazilgan tadqiqotlar Nyu-York shahrida 
yashaydigan va past tabaqaga mansub ayollarning uchtadan bittasi, 
yuqori tabaqadagilarning esa yigirmatadan bittasi oshiqcha vaznga ega 
ekanligini tasdikdaydi. 
Bolaligidanoq ortiqcha ovqatlanishga odatlanganlar tanasida 
qo‘shimcha yog‘ to‘qimalari paydo bo‘lib, ulg‘ayganida ham shu 
to‘qimalarning rivojlanishi hisobiga osonlik bilan semirish kuzatiladi. 
Kuzatuvlar yoshligida me‘yoridan ko‘p ovqatlanadigan bolalarning 
beshtadan to‘rttasi ulg‘ayganidan so‘ng semirib ketishini 
tasdiqdaydi. Emadigan bolani sun‘iy oziqlantirishga o‘tkazish 
ko‘pincha ulgayg‘anidan keyin ham semizlikka olib keladi. 
Semirish qon bosimining ko‘tarilishi, qandli diabet va boshqa 
«davr kasalliklari»dan qutulishning eng oson yo‘li bu tana vaznini 
me‘yorlashtirishdir. Buning uchun avvalo ozish, shunda oshiqcha tana 
vazni bilan birga xastaliklar ham bartaraf qilinadi. Bunday davolanish 

---

309 
davomli va oldindan iroda kuchini talab qiladigan yo‘l bo‘lib, har 
kimning o‘ziga bog‘liq. Taomlarning kam kaloriyali bo‘lishi, kepakli 
undan pishirilgan nonlar, yormalardan tayyorlangan ovqatlar, karam, 
sabzi, ko‘katlardan tayyorlangan salatlardan tanlab iste‘mol qilish, 
spirtli ichimliklar, konfet, shokolad va tortlardan voz kechish lozim. Yana 
hayvon yog‘i aralashtirilgan ovqatlarni ham cheklash kerak. Bir 
vaqtning o‘zida vujud uchun kerak bo‘ladigan asosiy oziq moddalari, 
vitaminlar va mineral moddalar me‘yordan kamaymasligi muhim. 
Shunday qilish kerakki, uglevodlarga bo‘lgan kunlik me‘yor (450-500 
g) asosan tarkibida kletchatkasi ko‘p bo‘lgan karam, po‘sti 
olinmagan olma, sabzi, ko‘katlar, unchalik shirin bo‘lmagan meva-
chevalar hisobidan qondirilishi kerak. Go‘sht, tuxum, baliq kabi oqsilga 
boy mahsulotlarni me‘yoridan oshiq iste‘mol qilmaslik, ayniqsa, 
yog‘li go‘shtdan o‘zni tiyish, tuxum va baliqni ham qovurib emas, 
suvda qaynatib iste‘mol qilish maqsadga muvofiq. 
Ozishning ikkinchi sharti bu kam kaloriyali ovqat yeyish bilan bir 
vaqtning o‘zida ko‘proq harakatlanishdir Har ikkala shartni doimiy 
ravishda bir-biriga bog‘lab olib borish kerak, faqat bittasini batafsil 
bajarish bilan maqsadga erishish qiyin. Chunki birdaniga ko‘p yugurish 
yoki betinim jismoniy mashq bajaraverish kimningdir sog‘ligiga 
to‘g‘ri kelmaydi. Yaxshisi, ko‘proq piyoda yurish, har kuni oz-ozdan 
yugurish, iloji bo‘lsa suzish mashqlarini bajarish, ochiq havoda 
ko‘proq sayr qilish yaxshi samara beradi. Bunday davolanish jarayonini 
davomli deb bejiz aytmadik, u oylab, yillab davom etishi mumkin. 
Ko‘pgina odamlar turli xil sabablarga ko‘ra yuqorida aytilgan 
shartlarni buzadi yoki to‘liq bajarmaydi, oqibatda kuzda tutilgan 
maqsadga erishilmaydi. 

---

310 
Ehtiyojdan ko‘p ovqatlanish, kamharakatlilik hamda ruhiy-hissiy 
zo‘riqish bilan hayot kechirish yurak-qon tomirlari faoliyatining 
yomonlashuvi bilan bog‘liq yurakning ishemik kasalliklari, 
kardioskleroz, miokard infarkti kabi xastaliklarning ko‘payishiga olib 
keladi. Hozir insoniyat ushbu kasalliklar bilan yoshu-qari demasdan bir 
xil og‘rib, yosh nuqtai nazaridan serunum mehnat qiladigan davrida 
bir umrga nogiron bo‘lib qolmoqda, hayotdan erta ko‘z yummokda. 
Yurakning ishemik kasalliklari iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar aholisi 
orasida ko‘p uchraydi, chunki ular iqtisodiy past, endigina 
rivojlanayotgan 
mamlakatlardagi 
kishilarga 
qaraganda 
yaxshi 
ovqatlanishadi, transport vositalaridan keng foydalanishadi. AQSH va 
boshqa rivojlangan mamlakatlarda har uchta odamdan bittasi shu 
kasalliklardan o‘ladi. Yaponiyada ham bu kasallik uchrasada, lekin 
AQSHga nisbatan ancha kam, buning asosiy sababi Yaponiyaliklarning 
hayvon yog‘ini kam iste‘mol qilishlari, kunlik ovqatlarida dengiz 
maxsulotlaridan keng foydalanishlaridir. 
Arterial qon bosimining surunkali ravishda yuqori bo‘lishi qonda 
xolesterinning ko‘payishi, qandli diabet, yurak ishemik kasalliklarini 
chuqurlashtiradi, uning miokard infarkti turiga tezroq olib keladi. Shu 
bois aytilgan xastaliklar qanchalik tez va asosli ravishda bartaraf qilinsa, 
yurakning koronar kasalliklaridan aholini shuncha yaxshi va o‘z vaqtida 
himoya qilish mumkin. 
Yurakning koronar kasalliklarini faqat to‘g‘ri ovqatlanish va faol 
jismoniy mashqlar bajarish bilan tamoman yo‘qotish mumkin emas, 
chunki bu kasalliklar irsiy asosga ham ega. Lekin aytilgan tadbirlar 
qo‘llanilib turilsa, minglab kishilarning hayotini saqlab qolish muqarrar. 

---

311 
Hozirgi paytda kishilar orasida keng tarqalgan kasalliklardan biri 
bu qon bosimining yuqori bo‘lishi, yani gipertoniyadir (xafaqon). 
Ushbu kasallik bilan xastalanganlar kasallik tarixini o‘rganib chiqish 
shu narsani ko‘rsatadiki, kishi vaznining me‘yoridan yuqori bo‘lishi 
va kundalik ovqatda osh tuzining ko‘p ishlatilishi gipertoniyaga olib 
keluvchi asosiy sabablarga kirar ekan. 
Yaponiyada osh tuzining boshqa davlatlarga nisbatan ko‘p 
iste‘mol qilinishi ma‘lum. Bu yerda eng ko‘p uchraydigan kasalliklar 
yuqori qon bosimi va insult ekanligini olimlar aynan shu narsaga 
bog‘lashadi. Yaponiyaning o‘zida ham tuzni kamroq ishlatadigan 
janubiy aholi orasida shimoliy qismida istiqomat qiluvchi va tuzni 
ovqatda ko‘p ishlatadiganlarga qaraganda xafaqon bilan og‘ruvchilar 
kam uchraydi. 
Amerikalik tadqiqotchi Lyuis K. Dalning hayvonlar va odamlar 
ustida olib borgan uzoq muddatli kuzatishlari osh tuzini kam iste‘mol 
qilish semiz odamlarda qon bosimining me‘yoriga kelishida yaxshi 
yordam qilishini ta‘kidlaydi. Agar ular kam tuz qabul qilish bilan birga 
kamquvvatli ovqat iste‘mol qilishsa yanada yaxshiroq bo‘ladi, bu esa 
tana vaznining kamayishi sodir bo‘lgunicha qon bosimini sezilarli 
darajada kamaytirar ekan. 
Xafaqon kasalligi ham ma‘lum irsiy asosga ega, ota-bobolari 
yuqori qon bosimi bilan og‘rib o‘tgan odamlar tana vazni 
me‘yoridan oshiqcha bo‘lmasa ham unga mubtalo bo‘laveradi, 
lekin ular kam tuzli ovqatlar iste‘mol qilsa xastalik kuchayishining oldi 
olinadi. 
Keyingi yillarda ovqatlanishda mo‘l-ko‘lchilikni xush ko‘rganlar 
orasida qandli diabet kasalligi ko‘paydi. Masalan, AKSHda 1965-1973 

---

312 
yillar ichida ushbu kasallik bilan og‘riganlar soni 50% ga oshgan. 
Hindistonda badavlat shaharliklar orasida bu xastalik qishloq aholisini 
qaraganda 2 baravar ko‘pligi qayd qilingan. 
Ayrim olimlarning fikricha, ehtiyojdan ko‘p ovqatlanish, vaqt-
bevaqt taomlanish qandli diabetning «katalizatori» bo‘lib hisoblanadi. 
Agar kishining tana vazni me‘yordan 20% oshiq bo‘lsa, uning qandli 
diabet bilan kasallanish xavfi ikki baravar oshar ekan. 
Bu kasallikka irsiy moyil odamlar ham ovqatlanishga e‘tibor berib, 
doimiy suratda badantarbiya mashqlarini bajarib turishsa va tana 
vaznining oshib ketishiga yo‘l qo‘yishmasa foyda ko‘rishi 
aniqlangan. 
Ovqatlanishda oshiqcha quvvat beruvchi yog‘, tez hazm 
bo‘luvchi har xil shirinliklar hamda turli chanqoqbosdi ichimliklarga 
o‘xshash aralashmalarning me‘yoridan ziyod qabul qilinishi tufayli 
orttirilgan kasalliklardan yana biri bu rak, ya‘ni hali to‘liq davosi 
topilmagan capatondir. 
Saraton bilan ko‘pincha yeyish-ichishda mo‘l-ko‘lchilikka ega 
bo‘lgan davlatlardagi yuqori tabaqaga mansub kishilar, yirik 
shaharlarda yashovchi o‘ziga tinch odamlar og‘riydi. Bunday kasallar 
iste‘mol qiladigan kundalik ovqat tahlil qilib chiqilganida, ular 
ishlatadigan oziq moddalarning aksariyati o‘ta tozalangan. Masalan, 
kepagidan tamoman ajratib olingan un, po‘sti va urug‘ida tozalab 
olingan meva-chevalar (olma, uzum, anor va boshqalar), shakar, oq 
qand kabi mahsulotlardan ekanligi aniqlangan. Bunday ovqatni 
muntazam iste‘mol qilish esa ichaklardagi o‘ziga xos mikroblarni 
o‘zgartirib, kontserogen birikmalar (saraton chaqiruvchi) ishlab 
chiqaradigan bakteriyalarni ko‘paytirib yuboradi. Aksincha, iste‘mol 

---

313 
taomlarida dag‘al ovqatlarning ko‘proq ishlatilishi, kepagi va po‘sti 
ajratilmagan un, meva-chevalar, ko‘katlar, poliz mahsulotlari va 
boshqalar esa kontserogen moddalarning tanadan chiqib ketishini 
amalga oshirib, saraton xavfini kamaytiradi. Ushbu fikrning isboti 
sifatida shu narsani misol keltirishimiz mumkinki, Afrika qit‘asining 
qishloqlarida yashaydigan aholining ko‘p mahsulotlarni po‘stini 
olmasdan iste‘mol qilishi va bir kecha-kunduzda ajratadigan chiqiti 
Yevropada yashaydigan odamlarnikiga qaraganda 4-5 marta ko‘pligi 
hamda bir vaqtning o‘zida ularning to‘g‘ri ichak saratoni bilan 
qariyb kasallanmasligi aniqlangan. 
SHahar aholisining saraton bilan ko‘proq kasallanishini 
chaqiruvchi omillardan yana biri, bu ularning turli xil sun‘iy usullar 
bilan tayyorlangan ichimliklarni (pepsi-kola, koka-kola, fanta va boshqa 
har xil buyoq hamda shirinlik qo‘shib tayyorlangan suyuqliklar) qishloq 
aholisiga ko‘ra ko‘p iste‘mol qilishidir. Bunday ichimliklar 
tarkibidagi rang beruvchi moddalarning kontserogenlik xususiyati 
borligi esa sir emas. 
Biz yuqorida ehtiyojdan ortiqcha ovqatlanish sabablari, oqibatlari 
hamda uning zararidan qutulishning ayrim choralari haqida fikr yuritdik. 
Keragidan ko‘p mikdorda tanaga energiya qabul qilish va bir vaqtning 
o‘zida kam harakat qilish kishilar umrini qisqartirish, barvaqt nogiron 
bo‘lib qolish, yurak-qon tomirlari kasalliklari, qandli diabet va saraton 
kabi xastaliklarga mubtalo bo‘lib qolishi borasida «ongli» qadamdir. 
Buning oldini olishda eng oson hamda eng foydali yo‘l ommaning 
to‘g‘ri va oqilona ovqatlanishi hakida keng va har tomonlama 
tushuntirish ishlarini olib borish, kishilarning bu boradagi savodxonligini 
oshirishdir. 

---

314