O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ′ lim vazirligi

Ba‘zi bir oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi 
almashinmaydigan aminokislotalar miqdori (100 g mahsulot 
tarkibida mg hisobida) 
 
Mahsulotlar 
Almashinmaydigan aminokislotalar (100 g/mg) 

---

297 
 
 
Vali
n 
Izoleyt
si
n 
Leyt
si
n 
Li
zi
n 
Me
ti
onin
 
Treon
in
 
Tri
pt
of
an
 
Fe
ni
la
la
ni
n 
Ja
m
i 
Mol go‘shti 
114
8 
939 1624 174
2 
58
8 
875 27
3 
904 8039 
Qo‘y 
go‘shti
178
8 
936 1786 189
0 
47
3 
924 23
7 
883 8917 
Kalla-pocha 
jumladan, 
miya 
602 546 970 841 23
2 
540 16
4 
569 4464 
Buyrak 
857 714 1240 115
4 
32
6 
638 21
4 
677 5820 
Jigar 
124
7 
926 1594 143
3 
43
8 
812 23
8 
928 7616 
Yurak 
911 838 1408 135
9 
38
3 
740 22
2 
676 6537 
Til 
845 766 1215 137
3 
34
5 
708 17
6 
696 6124 
Tovuq 
go‘shti
818 621 1260 153
0 
44
7 
783 28
3 
649 6391 
Kurka 
go‘shti 
930 963 1587 163
6 
41
7 
875 32
9 
803 7540 
O‘rdak 
go‘shti 
766 662 1278 132
7 
37
0 
705 17
4 
608 5890 
Karp balig‘i 
110 800 1800 190
50 900 18
800 7980 

---

298 
0 
0 
0 
0 
Sigir suti 
191 189 324 261 87 153 50 171 1426 
Yilqi suti
102 117 174 185 65 108 23
3 
233 1015 
Qo‘y suti
370 278 518 571 13
4 
232 70 268 2441 
Echki suti 
191 172 308 233 70 143 42 136 1295 
Tuya suti 
340 300 549 395 15
8 
185 60 166 2153 
Kefir 
135 160 277 230 81 110 43 141 1177 
Bug‘doy
550 440 840 340 18
0 
360 15
0 
650 3510 
Javdar
480 400 620 370 15
0 
300 13
0 
450 2900 
Suli
780 520 810 390 20
0 
380 17
0 
640 3800 
Arpa
580 420 750 370 35
0 
350 12
0 
590 3360 
Tariq 
590 500 1170 300 22
0 
410 17
0 
570 3930 
Guruch 
400 390 730 290 15
0 
260 90 410 2720 
Makkajo‘xor
i
480 410 1250 300 20
0 
320 80 460 3500 
No‘xat 
110
0 
133
0 
1650 166
0 
25
0 
930 26
0 
111
0 
8290 
Loviya 
112 103 1744 159
28 870 26
113 8020 

---

299 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
Mosh 
136
0 
139
0 
1950 163
0 
31
0 
970 35
0 
860 8820 
Soya 
209
0 
181
0 
2670 209
0 
56
9 
139
0 
45
0 
161
0 
1267
0 
Bodom 
105
2 
754 1436 531 53
4 
531 14
8 
111
7 
6103 
Yong‘oq 
974 767 1228 441 30
6 
589 17
5 
767 5247 
Javdar noni 
268 206 356 186 62 175 67 309 1629 
Bug‘doy 
noni 
420 314 631 280 14
2 
281 10
3 
425 2496 
Kungaboqar 
yog‘i 
971 694 1243 710 39
0 
885 33
7 
949 6179 
Soya yog‘i 
173
7 
164
3 
2750 218
3 
67
9 
150
6 
65
4 
169
6 
1284
8 
Paxta yog‘i 
158
3 
124
0 
2000 142
7 
33
0 
135
0 
34
5 
200
0 
1027
5 
Kunjut yog‘i 
933 824 1408 583 58
9 
809 31
3 
932 6391 
Tovuq tuxumi 
772 597 1081 903 42
4 
610 20
4 
652 5243 
Birlashgan Millatlar Tashkiloti doirasida olib borilgan maxsus 
tekshiruvlar shu narsani ko‘rsatadiki, ma‘lum bir davlat miqyosida 
yashaydigan barcha aholi uchun oziq-ovqat mahsulotlari yetarli, hatto 
undan ham ko‘proq miqdorda hozirlab qo‘yilsa ham, agar davlat 

---

300 
kishilarning bevosita o‘zlari va maxsus nazorat qiluvchi tashkilotlar 
tegishli ishlarni olib bormasa, u yoki bu oziq moddaga nisbatan 
tanqisliklar va shular oqibatida yuzaga keladigan kasalliklar avjiga chiqib 
ketaveradi. Ikkinchi jahon urushidan keyin o‘tgan 30 yil davomida BMT 
qoshidagi ovqatlanish va qishloq xo‘jaligi bo‘yicha Xalqaro tashkilot 
FAO tomonidan olib borilgan mana shunday tadqiqotlar yer yuzidagi 
aholining qariyb yarmisida oqsil yoki energetik taqchilliq yoxud har 
ikkalasi birgalikda yo u, yo bu ko‘rinishda uchrab turishini ta‘kidlaydi. 
Oqsil-energetik taqchilligi, ayniqsa kichik yoshdagi bolalar, 
homilador va emizikli onalar orasida ko‘p uchrab, ular hayotini xavf 
ostida qoldiradi. Bu toifadagi bolalar va onalar uchun oqsil har bir kg 
tana vazni hisobiga boshqalarga qaraganda ikki barobar va undan ham 
oshiqroq miqdorda talab qilinadi. 
Bolalarda oqsil-energetik taqchillik u ona ko‘kragidan 
ajratilganidan keyin aniq bilinib qoladi. Chunki bola emib turganida 
o‘ziga kerakli barcha oziq moddalarni ona suti bilan olib turadi. Ona 
ovqatlanishi oqsil nuqtai nazaridan uning talab me‘yorida bo‘lmasa-
da, bolaga o‘zining tanasidagi barcha zahiralarni sut orqali berib 
boradi. 
Homilador ayolning surunkali oqsil-energetik taqchillikka uchrashi, 
hali tug‘ilmagan bola shakllanishiga kuchli salbiy ta‘sir qiladi, 
tug‘ilganida bunday bolaning tana vazni me‘yoridan kam bo‘ladi, 
buning ustiga u yuqumli kasalliklarga chalinuvchan bo‘lib qoladi. 
Homilador ayollarning ovqati o‘zining tarkibi va energetik qiymati 
bilan talab darajasida bo‘lishi ulardan tug‘ilgan bolalarning sog‘lom 
bo‘lishini, yuqumli kasalliklarga ko‘p chalinmasligini kafolatlaydi. Bu 
narsa davlat darajasida nazorat qilinib borishi kerak. Ya‘ni, homilador 

---

301 
va emizikli onalar oladigan nafaqa uning hamda bolasining tegishli oziq 
moddalar bilan ta‘minlanishi uchun yetarli bo‘lishi lozim. Ba‘zi 
xotin-qizlar qomati ixcham bo‘lishi uchun o‘zlarini tiyib kam 
ovqatlanishi, semirtiradi deb ayrim ovqatlarni yemay qo‘yishi 
yuqoridagi fikrlar nuqtai nazaridan noto‘g‘ri ekanligi ko‘rinib 
turibdi.
Bola ko‘krakdan ajratilganidan keyin esa agar uning kunlik 
ovqatida barcha almashinmaydigan aminokislotalar yetarli bo‘lmasa, 
oqsil-energetik taqchillik paydo bo‘ladi. Bu ko‘rsatkichga asosan 
ayrim tadqiqotchilar tegishli davlat aholisining ovqatlanish holatini 
aniqlash mumkin degan fikrni ham bildirdilar. Unga ko‘ra har 1000 
boladan (1-4 yosh orasida) bittasi o‘lsa, bunday davlat ovqatlanish 
nuqtai nazaridan yaxshi, rivojlangan mamlakatga kiradi, 40-50 ta o‘lim 
bo‘lsa, past rivojlanayotgan mamlakatlarga mansub deb hisoblanadi.
Tekshiruvlar shuni ko‘rsatadiki, iqtisodi nochor mamlakatlarda 
jami bolalarning yarmidan tortib, 2/3 qismigacha to‘yib 
ovqatlanmaydi, ularning ko‘pchiligi o‘limga mahkum, qolaganlari 
jismoniy va aqliy jihatdan to‘liq shakllanmaydi. Ochlik to‘g‘ridan-
to‘g‘ri o‘limga olib kelmasa ham, u tufayli paydo bo‘lgan boshqa 
kasalliklardan bola halok bo‘ladi yoki nogiron bo‘lib qoladi.
Kichik yoshli bolalar surunkali ochiqib yashashi natijasida ham 
jismoniy, ham aqliy jihatdan nogiron bo‘lib qolishadi, ularda xulq-atvor 
past bo‘lib, nutq rivojlanmaydi, harakat faoliyatlari buziladi, ular 
keyinchalik qancha yaxshi ovqatlanishmasin, aytilgan kamchiliklar 
bartaraf qilinmaydi. 
Davomli ochin-to‘qinlik markaziy asab tizimi faoliyatiga ta‘sir 
qilib, rivojlanishini izdan chiqaradi. AQSH milliy akademiyasi 

---

302 
qo‘mitasining ma‘lumotlarida ta‘kidlanishicha, yoshlikda sodir 
bo‘lgan kuchli va davomli ochin-to‘qinlik shaxs aqlu zakovati 
shakllanishida oila va jamiyatga nisbatan muhimroq o‘rin tutar ekan. 
Bunday bolalar o‘qish va o‘rganish bobida tenqurlariga nisbatan 
ancha qoloq bo‘ladilar. 
Indoneziyada test qabul qilish yo‘li bilan olib borilgan 
tadqiqotlarda bolaning jismoniy va aqliy qobiliyatini uning maktab 
yoshigacha bo‘lgan ovqatlanish ahvolini o‘rganib aniq aytib berish 
mumkinligi qayd qilingan. 
Ochin-to‘qinlikning markaziy asab tizimi, xususan bosh miya 
faoliyatiga tanadagi boshqa tizimlarga qaraganda kuchli ta‘sir etishi 
uning rivojlanish xususiyatlaridan kelib chiqadi. Gap shundaki, odam 
miyasi o‘zining tez o‘sish yoki kritik o‘sish davrining juda qisqaligi 
bilan xarakterlanadi. Bu davr ona qornida bola rivojlanishining 20-
haftasidan to ikki yoshgacha bulgan vaqtni o‘z ichiga oladi. Shu bois 
endi tug‘ilgan bolada bosh miya vazni katta odamlarnikining 25% ini 
tashkil qilib, u bir yoshga yetar-etmas bu ko‘rsatkich 15% gacha 
chiqadi. Tana vazni esa bola tug‘ilganida katta odamlarnikiga nisbatan 
5% ni tashkil kilsa, u 10 yoshga to‘lganidan keyingina 50% ga yetadi. 
Mana shunday jadal shakllanish davrida bosh miya rivojlanishi uchun 
yetishmagan oziq moddalari, xususan oqsil taqchilligi bir umrga 
o‘zining salbiy ta‘sirini saqlab qoladi. 
Ochin-to‘qinlik tufayli markaziy asab tizimida bo‘ladigan 
bunday o‘zgarishlar kishi aqlu zakovati rivojlanishiga faqatgina 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri salbiy ta‘sir qilib qolmasdan, bilvosita ham 
ta‘sir qiladi. Bunday bolalar bosh miyadagi nuqsonlar tufayli tabiatan 
loqayd va hafsalasizligi bois o‘qish, o‘rganishga qiziqib ketavermaydi, 

---

303 
fikri, xayoli «kishanlangan» dek bo‘lib, boshqa bolalar bilan o‘zaro 
munosabatini yaxshilab ola bilmaydi. Bu holat uni yanada qoloqlikka 
undaydi va hech bir narsaga tashabbus ko‘rsata olmaydigan bo‘lib 
o‘sadi. 
Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqadigan xulosa shuki, 
kelajagini o‘ylaydigan har bir xalq, davlat homilador onalarning, 
emizikli ayollarning hamda go‘dak bolalarning ochin-to‘qinlik 
holatlariga to‘lig‘icha barham berib, ularning to‘laqonli, oqilona 
ovqatlanishi haqida qayg‘urishi, uni tashkil qilish borasida tegishli 
tadbirlarni amalga oshirishi lozim. Buning uchun aholini tegishli oziq-
ovqat mahsulotlari bilan yetarli darajada ta‘minlashdan tashqari, 
ularning yuqori darajadagi ovqatlanish madaniyatiga erishishlari 
borasida tashkiliy va amaliy ishlar qilish kerak. Maktablarda, o‘quv 
yurtlarida oqilona ovqatlanish bo‘yicha fakultativ kurslar tashkil qilish, 
keng xalq ommasi orasida ma‘ruzalar o‘tkazish, to‘g‘ri ovqatlanish 
va unga rioya qilmaslik oqibatlarini aks ettiruvchi har xil ko‘rgazmalar 
(jadvallar, albomlar va boshqalar) chiqarish, radio va televidenie orqali 
eshittirish va ko‘rsatuvlar olib borish, gazeta va jurnallarda tegishli 
maqolalar e‘lon qilib borish, oqilona ovqatlanish bo‘yicha seminarlar 
o‘tkazib turish shular jumlasiga kiradi. 
Insoniyat tarixi davomida ovqatlanish tizimi doim o‘zgarib 
kelgan, lekin bunday o‘zgarishlar jarayonida kishilarning sihat-
salomatligiga kam e‘tibor berilgan. Ba‘zan esa mazali, yoqimli 
ovqatlar hazm a‘zolari funkniyalarini buzilishiga olib kelib, foyda 
o‘rniga zarar ham keltirgan. Albatta, jamiyatning ma‘lum taraqqiyot 
davrigacha ovqat hazm bo‘lishi, me‘da-ichak yo‘li, oziq 

---

304 
moddalarning biokimyoviy va fiziologik xususiyatlari borasida yetarli 
bilimlar bo‘lmagan. 
Keyinchalik bu borada tajribalar to‘planishi bilan insoniyat bir 
qator muvaffaqiyatlarga erishdi (vitaminlashtirilgan non, yodlashtirilgan 
tuz, sutlar iste‘mol qilish bilan ayrim avitaminozlardan, tanlab ovqatla-
nish yo‘li bilan ko‘pgina xastaliklardan qutulish, parenteral 
ovqatlanish va boshqalar), lekin hali qilinadigan ishlar talaygina. 
Oqilona ovqatlanish masalalari bilan nafaqat tegishli mutaxassislar 
(shifokorlar, biologlar), balki o‘qituvchi, tarbiyachilar, qishloq xo‘jalik 
mutaxassislari, davlat arboblari, jamoatchilik doimiy ravishda 
shug‘ullanishi keng xalq ommasida yuqori ovqatlanish madaniyatini 
shakllantirishda, kishilarni ko‘pgina xastaliklardan muhofaza qilishda, 
ularning uzoq, mazmunli umr ko‘rishini ta‘minlashda, mehnat 
unumdorligini oshirishda, davlat iqtisodiyotini rivojlantirishda va bir 
qator ijtimoiy muammolarni yechishda alohida ahamiyat kasb etadi.