Ayupova M. Yu

Tovushlar talaffuzini korreksiilash
Tovushlar 
talaffuzini 
to’g’irlashda 
individual 
yondashish 
tamoyilidan 
foydalaniladi. Tovushlarni to’g’rilash va nutqqa qo’yish individual tanlanadi. Bir nechta 
tovushlar ustida ishlash ishda izchillikni talab etadi. Tuzatish ishida birinchi navbatda 
artikulyatsion jihatdan oson talaffuz etiladigan tovushlar yoki tuzatish oson bo’lgan 
tovushlar tanlab olinadi. Bu tovushlar; a, p, u, m, k, n, x, 
B
,
o, t, s, l. Ushbu tovushlar 
ustida ishlash jarayonida ularni talaffuz normasigacha keltirish mumkin. Yuqorida 
ko’rsatilgan tovushlar ustida ishlash bilan bir vaqtda fonematik eshituvni rivojlantirish 
va tovushlar analizi malakalarini shakllantirish ustida ham ish olib boriladi. 
Artikulyatsion buzilishlarning og’ir hollarida tovushlarni nutqga qo’yish maxsus 
yordamni talab etadi. Bunda logoped ko’rish, taktil-vibratsion sezishdan foydalangan 
holda u yoki bu tovushning talaffuzi uchun zarur bo’lgan harakatni bajarishni bolaga 
tushuntiradi va yordam beradi. Masalan, anartriyada logoped «u» tovushi 
artikulyatsiyasini hosil kilish uchun bola lablariga qo’lini yaqinlashtiradi. 
Tovushlarni nuqtaga qo’yish ustida ishlaganda logoped aniq bo’lmasa ham 
tovushni to’g’ri talaffuz darajasiga yaqinlashtirishi lozim. Dastlabki vaqtlarda normal 
talaffuzga erishish qiyin. Bu vaqtda bolaning o’xshash tovushlarni o’zlashtirishi, ularni 
farqlashi juda muhimdir. Tovushlarni normal talaffuziga yaqinlashtirish darajasi 
artikulyatsion apparatning jarohatlanish darajasi bilan aniqlanadi. Har bir yangi tovush 
ustida ishlashda, uning artikulyatsion xususiyatlarini o’rganish zarurdir, ya’ni 
artikulyatsiyaning asosiy xarakterli belgilari, uning boshqa tovushlardan farqli tomoni, 
artikulyatsiyani boshqalari bilan solishtirish. 
Muntazam mashqlar olib borilishi tovushni kerakli artikulyatsion tartibga 
yaqinlashtiradi va to’liq tovush talaffuziga o’tiladi. Logoped sekin-asta o’rganilayotgan 
tovushni aniq va turli talaffuz etishni talab etib boradi. 
Artikulyatsion motorika va tovushlarni nutqga qo’yish ustida ishlashdan tashqari, 
fonematik eshituvni rivojlantirish uchun ham muntazam ravishda ish olib boriladi. 
Bunda bolalar unli tovushlar qatoridan kerakli unli tovushlarni, undosh tovushlar 
qatoridan undosh tovushlarni ajratishga va analiz qilishga o’rganadilar. Bolalar 
o’rganadigan tovushlarni turli bo’g’inlar birikmalarida qaytarishga, bo’g’in va so’z 
hosil qilgan tovushlarni aytish, ularning ketma-ketligini aniqlashga o’rganib boriladi. 
Talaffuz mashg’ulotlarida artikulyatsion apparat a’zolarini rivojlantirishga 
qaratilgan ishlar frontal tarzda olib boriladi. Foydalaniladigan mashqlar bolalarning 
individual rivojlanishlari nutqiy holatlarini hisobga olgan holda tanlab olinadi. Bundan 
tashqari mashg’ulotlarda nafas mashqlari ham olib boriladi. Mashg’ulotlarning asosiy 
qismi o’rganilgan tovushni alohida va bo’g’inlar birikmasida talaffuz etishga, 
mustahkamlashga ajratiladi. Logoped o’tilganlarni bola qanday o’zlashtirganligini 
doimo tekshirib bormog’i lozim. Buning uchun boladan u yoki bu tovush uchun 
xarakterli bo’lgan artikulyatsiya a’zolari holatini aytib berish yoki ko’rsatib berish taklif 
etiladi, so’ng tovushni alohida va so’zlarda talaffuz etish so’raladi. Tovushlar ustida 
olib borilayotgan mashqlar ko’ruv va taktil idrok etish ostida nazorat qilib boriladi. 

---

Bu davrda yana artikulyatsion belgilar bo’yicha bir-biriga qarama-qarshi qo’yilgan 
tovushlar differensiyasi ustida mashqlar o’tkaziladi: 
1) og’iz va burun tovushlar differensiatsiyasi (p-m); 
2) burunli tovushlar guruhi o’rtasida tovushlar differensiatsiyasi (m va n); 
3) dortlovchi tovushlar guruhida tovushlar differensiatsiyasi (k-x); 
4) unli tovushlar differensiatsiyasi (a, u, o, u); 
5) portlovchi va qorishiq tovushlar differensiatsiyasi (t-s). 
Bu mashqlar jarayonida boshqa tovushlarni o’zlashtirish uchun asos yaratiladi. 
Endigi davrda artikulyatsion jihatdan talaffuz qilish qiyin bo’lgan tovushlar ustida 
ish olib boriladi. Bu jarangli shovqinli undoshlar, qorishiq va «r» tovushidir. Bu davrda 
ishning muvaffaqiyatli olib borilishida fonematik eshituvning yetarli rivojlantirilganligi, 
tovushlar analiz malakasining birmuncha shakllanganligi asosiy rol o’ynaydi. Bolalar 
bu davrga kelib tovushlarni yaxshi ajrata oladilar. Bolalar nutq faolligi, tovushlar analiz 
malakasi sezilarli darajada oshadi. 
«R», «SH», «J» tovushlarni bolalar aniq, yaxshi talaffuz qilishda qiynaladilar. 
Lekin ularni farqlashda qiyinchiliklar kam kuzatiladi. Bu davrda ham tovushlar 
differensiatsiyasi ustida ishlashga maxsus vaqt ajratiladi. Bu vaqtda s-z, sh-j tovushlar 
differensiatsiyasi ustida ish olib boriladi. Bunda bolalar tovushlarni bir-biridan xatosiz 
ajratishga o’rganganliklariga logoped ishonch hosil qilgach, tovushlarni burun va 
so’zdagi o’rinlarini aniqlashga qaratilgan mashqlarga o’tadi. Tovushlarni to’g’ri 
talaffuzi, fonematik eshituvni rivojlantirish, tovushlar analiz malakasini shakllantirish 
ustida olib borilgan muvaffaqiyatli ishlar, dizartrik bolalarning yozuvni o’zlashtirishlari 
uchun asos bo’ladi.