Samarqand qishloq xo’jalik instituti “qishloq xo‟jaligi mahsulotlarini tayyorlash, saqlash va qayta ishlashni tashkil etish” kafedrasi

001.429.011.BMI. 2015 y. 

---

13-rasm. 
Tolaning pishganlik darajasi odatda undagi sellyuloza qatlamining qalinligi 
bilan aniqlanadi. Sellyuloza qavatlarining qalinligi g‟o‟za naviga va uni etishtirish 
sharoitiga qarab turlicha bo‟lishi mumkin. Tola ichida sellyuloza miqdori qancha 
ko‟p yig‟ilsa tola shuncha yaxshi etilgan bo‟ladi. Chanoq ochilgandan keyin tola 
quriydi, uning devorlari bir-biriga yopishgan lentasimon shaklni oladi hamda unda 
jingalaklik hosil bo‟ladi. Tolaning etilish darajasi ortgan sari u shunchalik 
ko‟p jingalaklanadi. Paxta tolasi pishgan sari uning tashqi diametri ichki 
diametriga nisbatan oshadi va u 
pishganlik koeffisienti
deb ataladi. 
Agar paxta tolasi butunlay pishmagan (o‟lik tola) bo‟lsa, devorlari juda yupqa uzun 
naychaga o‟xshaydi. Bunday tola judda notekis va bo‟sh bo‟lib, undan sifatli ip 
olib bo‟lmaydi, bo‟yoqni yaxshi olmaydi. Bunday tolaning devori faqat bir qavat-
Bajardi 
Rahbar 
Yusupov A 
Siddiqov A 
001.429.011.BMI. 2015 y. 

---

kutikuladan iborat, xolos, kutikulada esa moy-mumli moddalar juda ko‟p, hujayra-
sellyuloza juda kam bo‟ladi. O‟lik tolalar bir-biriga yopish-gan yaltiroq, nafis 
qatlamlardan iborat. O‟lik tolalarga mikroskop orqali qaralsa, ularning shakli xudi 
ezilgan va shakli buzilgan piltachalarga o‟xshashini, ularning devorlari juda 
yupqaligini ko‟rish mumkin. 
Кo‟sak ochilgandan keyin tola rivojlanishdan to‟xtaydi, tola kanalidagi 
protoplazma chigit va ko‟sak bilan birga quriy boshlaydi. Mana shu jarayonlar 
ta‟sirida paxta tolasi biroz yassilanib lentasimon shaklni oladi va o‟z o‟qi atrofida 
buralaboshlaydi. Yaxshi etilgan tola har 10 mm uzunlikda 50-80 marta buralishi 
natijasida uning umumiy uzunligi 1-1,5 mm gacha kamayadi. Etilgan tola yaltiroq 
bo‟ladi, xomlari esa yaltirab turmaydi. Ekiladigan navlarda tolaning uzunligi 31-40 
mm, uning ko‟ndalang kesimi 15-25 mkm bo‟ladi. 
14-Rasm. Paxta tolasining mikroskopda ko‟rinishi. 
Chigitni uning tolalari bilan birga chigitli paxta yoki letuchka deb aytiladi.
Uzun tolalar (yaxshi etilgan) letuchka massasining 30-40 % ni, qisqa 
tolalar-momiqlar 3-4 % ini, chigitning o‟zi esa 56-57 % ini tashkil qiladi.
Normal rivojlangan ko‟sakda ayrim tolalar yoki letuchkalar yaxshi 
rivojlanmagan bo‟lishi mumkin. Urug‟lanmagan urug‟kurtak va undan 
o‟saboshlagan tola tez vaqt ichida o‟sishdan to‟xtab, nobud bo‟ladi. Natijada o‟lik 
urug‟kurtak paxta quriganda qisqa tolali tuguncha shaklida bo‟ladi, buni odatda 
Bajardi 
Rahbar 
Yusupov A 
Siddiqov A