Microsoft Word dissertatsiya222. docx

Tadqiqotda qo’llanilgan metodikalar tavsifi.
Tadqiqot oldiga qo’yilgan 
vazifalarni hal qilish uchun quyidagi metodlardan foydalanildi: 
1. Kuzatish metodi 
2. Suhbat metodi. 
3. A.Bass va I.Darkning agressiya shakllari va uning ko’rsatkichlarini diagnostika 
qilish metodikasi. 
4. Ijtimoiy-adaptatsiyani diagnostika qilish metodikasi (K.Rojers va 
R.Daymond). 
5. Psixokorreksion trening mashg’ulotlari. 
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.
Magistrlik 
dissertatsiyamizda olib borilgan tadqiqot ishi natijalari, ishlab chiqilgan xulosa va 
tavsiyalar xulqi og’ishganlik psixologiyasi, oila psixologiyasi, deviantologiya 
kabi psixologiya sohasidagi adabiyotlarni nazariy ma’lumotlar boyitishga xizmat 
qiladi.
Magistrlik dissertatsiyamizning amaliy ahamiyati – tadqiqotdan olingan 
natijalar, ishlab chiqilgan tavsiyalardan amaliy psixologlar, o’qituvchilar, ota-
onalar foydalanishlari mumkin. Shuningdek, olingan natijalar amaliy 
psixologiyaning deviant yoshlar bilan olib boriladigan chora-tadbirlar sohasining 
boyishiga xizmat qiladi. 

---

9 
Ish tuzilmasining tavsifi. 
Magistrlik dissertatsiyamiz tarkibi kirish, asosiy 
qismda 3 bob, 8 ta paragraf, har bir bob uchun alohida xulosa qismi, umumiy 
xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati va ilovadan iborat. 

---

10 
1-BOB. XULQ OG’ISHI – DEVIATSIYA HOLATLARINING NAZARIY 
ASOSLARI 
1.1 Deviant xulq - atvor psixologik fenomen sifatida 
XX asrning oxiriga kelib psixologik fenomen sifatida deviant xulq 
psixologiya sohasining o'ziga xos mavzusi - deviant xatti-harakatlar psixologiyasi 
sifatida shakllana boshladi. Nafaqat mahalliy, balki g’arb olimlarining ham 
qarashlarida “deviant xulq” tushunchasini ta’riflab beruvchi birorta yagona tasnif 
uchramaydi, biroq bu tushunchaga sinonim sifatida bir qancha so’zlar ishlatiladi, 
masalan, "delinkvent xulq", "addiktiv xulq", "dez-adaptiv xulq", "asotsial xulq", 
"neoadekvat xulq", "destruktiv xulq", "agressiv xulq", "konfliktiv xulq" va 
boshqalar.
"Deviant xulq-atvor" tushunchasi umumiy maqomga ega va "xatti-
harakatlar" tushunchasiga xos bo'lib, o'ziga xos (deviant) belgilarga mos keladi.
D.Mendelevichning nuqtai nazari bo'yicha deviant inson xatti-harakati "jamiyatda 
qabul qilingan me'yorlarga zid bo'lgan va psixik jarayonlarning muvozanati, 
dezadaptatsiya, o'z-o'zini anglash jarayonining buzilishi yoki o'z xatti-harakati 
ustidan axloqiy va estetik nazoratdan qochish shaklida namoyon bo'lgan 
harakatlar tizimi"
6
sifatida ta'riflanishi mumkin. Deviant xulq-atvorni tadqiq 
qilish uchun biroz boshqacha yondashuvni A.Kleiberg keltirgan, bu esa 
o'rganilayotgan kontseptsiyaning psixologik mohiyatini aks ettirish asosida uni 
"...ijtimoiy normalarni va umidlarni o'zgartirish uchun, o’zligini namoyon qilishni 
o’ziga xos usuli". Psixologik lug'atda "deviatsiya" tushunchasi "ma'lum bir 
me'yordan chetga chiqish" deb ta'riflanadi. Bu atama xatti-harakatlar, 
munosabatlar va statistikada og'ishlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Xulq-atvorda 
bu odatda buzilish yoki klinik sindromlarni anglatadi. Deviant xatti-harakatlar 
psixologiyasiga bag'ishlangan ilmiy adabiyotda ushbu kontseptsiya uning tarkibiy 
qismi sifatida tavsiflanadi va deviantning xatti-harakatini tasniflashning asosiy 
6
Z.N.Nishonova. “Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya”. Tafakkur bo’stoni.T.:- 2011- 284-b.

---

11 
belgisidir. Deviatsiyani xulq-atvor hodisasi deb hisoblasak, uni bir vaqtning o'zida 
protsessual va natijaviylik nuqtai nazaridan ko'rib chiqish mumkin. Birinchi 
holda, deviatsiya og'ish jarayoni bo'lib, ikkinchisida natija sifatida - mavjud 
og'ish.
Shunday qilib, fenoman sifatida deviatsiya ma’lum guruh yoki jamiyatda 
asosiy tan olinadigan, norma hisoblangan xulq-atvordan “og’ish” jarayoni va 
natijasidir. "Deviatsiya" atamasidan farqli o'laroq, psixologik-pedagogik 
adabiyotdagi "deviantlik" tushunchasi birinchi bo'lib sinonim sifatida ishlatiladi. 
Yuqorida keltirilgan "deviant xulq" va "deviatsiya" tushunchalarining 
mazmuniga asoslanib, shuni xulosa qilish mumkinki, deviant xulq o’zida bir yoki 
bir qancha og’ishlarni mujassamlashtirishi mumkin.
Kontseptsiyani aniqlash uning mazmunini ochib berishni anglatadi, ya'ni. 
uning muhim xususiyatlarini ta'kidlash. "Deviant (deviant) xatti-harakatlar" 
tushunchasini tushunishdan oldin, bunday xatti-harakatlar umuman nima 
ekanligini tushunish kerak.
Inson xatti-harakati haqidagi ilmiy g'oyalar XX asrning boshlarida, 
ayniqsa, bixevioristlar uni psixologiya fanining mavzusi deb e'lon qilgan paytdan 
boshlab jadal rivojlanishga erishdi. Dastlab, xatti — harakatlar tashqi tahdidga 
javoban "stimul-reaktsiya" sxemasiga muvofiq ishlaydigan har qanday tashqi 
kuzatiladigan reaktsiyalar (vosita, vegetativ, nutq) edi. Xulq-atvorning 
zamonaviy tushunchasi tashqi stimulga bo'lgan reaktsiyalar to'plamidan 
tashqariga chiqadi. Umuman olganda, xatti - harakatlar "tirik mavjudotlarga xos 
bo'lgan atrof-muhit bilan o'zaro ta'sir o'tkazish, ularning tashqi va ichki faoliyati 
bilan bog'liq" deb ta'riflanishi mumkin.
Xulq-atvorning asosiy belgilari: xatti-harakatlar ijtimoiy jihatdan, ya'ni jamiyatda 
shakllanadi va amalga oshiriladi, xatti-harakatlar nutqni tartibga solish va 
maqsadlarni belgilash bilan yaqin aloqada bo'ladi. 
Xulq-atvorning o'ziga xos belgilari:
 
faoliyat darajasi, hissiy ta'sirchanlik, 
dinamizm, barqarorlik, moslashuvchanlik. "Deviant xatti-harakatlar" tushunchasi 

---

12 
yoki normadan chetga chiqadigan xatti-harakatlar "xatti-harakatlar normasi" 
tushunchasi bilan bog'liq. Ko'pgina fanlarda xatti-harakatlarning "normal" va 
"anomal"ga bo'linishi qabul qilinadi. Oddiy ma'noda "oddiy/anomal" xatti-
harakatlarning ta'rifi qiyin va ular orasidagi chegaralar juda mujmal. Umuman 
olganda, muayyan jamiyatda qabul qilingan qoidalarga mos keladigan xatti-
harakatlar odatiy hisoblanadi. 
Fanda normaning quyidagi mezonlari ajratiladi: 
•
statistik - bu hodisa yuzaga kelgan chastotani hisoblash orqali har qanday 
hodisa uchun normani aniqlash imkonini beradi; 
•
sifat-miqdoriy - inson hayoti uchun muayyan xatti-harakatlarning jiddiyligi 
va tahdid darajasini aks ettiradi; 
•
psixopatologik - tibbiyotda qo'llaniladi. Ushbu mezon nuqtai nazaridan 
barcha xatti-harakatlar ikki guruhga bo'linishi mumkin — "normal" va 
"patologik" (anormal); 
•
ijtimoiy-normativ - xatti-harakatlar normal deb hisoblanadi va agar u 
hozirgi vaqtda jamiyat talablariga javob bersa, tasdiqlanadi; 
•
shaxsiy-psixologik — insonning shaxsiyatining o'ziga xos xususiyatlari 
bilan bog'liq (ichki dunyo va o'z - o'ziga nisbatan ichki munosabat, qaror 
qabul qilish va tanlov qilish qobiliyati, o'z xatti-harakati uchun 
javobgarlik). 
Adabiyotda "deviant xatti-harakatlar" atamasi ko'pincha "deviant" (lot. deviatio-
rad etish) xatti-harakatlar degan ma’noni anglatadi. Deviantlik muammosi dastlab 
M.Veber, R.Merton, R.Mills, T.Parsons, E.Fomm va boshqalar kabi 
mualliflarning ishiga munosib bo'lgan ijtimoiy va kriminologik asarlarda ko'rib 
chiqila boshlandi; rus olimlaridan B.S.Bratusya, L.S.Vygotskiy, I.Gilinsky, 
A.Kleiberg va boshqalar ishlarida kuzatiladi. Determinatsiya - bu “anormal” 
xatti-harakatni keltirib chiqaradigan, qo'zg'atadigan, kuchaytiradigan yoki 

---

13 
qo'llab-quvvatlaydigan omillarning yig’indisiga aytiladi. Ular quyidagilar bo'lishi 
mumkin: 
- tashqi ijtimoiy sharoitlar; 
-ichki irsiy - biologik va konstitutsional xususiyatlar; 
- ichki shaxsiy sabablar va xatti - harakatlarning mexanizmlari. 
Deviant xatti-harakatlarning kelib chiqishi - bu anomiya tushunchasini ("o'z 
joniga qasd qilish", 1912) joriy etgan E. Dyurkgeym - jamiyatning me'yoriy 
tizimini yo'q qilish yoki zaiflashtirish holati, ya'ni ijtimoiy tartibsizliklar. Deviant 
xatti-harakatlarning sabablarini talqin qilish ushbu ijtimoiy-psixologik 
hodisaning tabiatini tushunish bilan chambarchas bog'liq. Biologik yondashuv 
Biologik sharoitlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: irsiy - genetik xususiyatlar, 
shaxsning tug'ma xususiyatlari (ona qornida rivojlanish va tug'ilish vaqtida 
olingan), imprinting (ontogenezning dastlabki bosqichlarida egallangan). Chezare 
Lombrozo (1836-1909), italiyalik shifokor-psixiatr, insonning anatomik tuzilishi 
va jinoiy xatti-harakatlar o'rtasidagi munosabatni yoqlab chiqdi. Antropometrik 
usuldan foydalanib, u "tug'ma jinoyatchi"ning taxminan 37 xususiyatlarini, shu 
jumladan: pastki jag', yassilangan burun, katta quloqlar va boshqalarni aniqladi
7
. 
Amerikalik shifokor va psixolog Uilyam Sheldon (1898-1984) insonning 
jismoniy tuzilishi va xulq-atvor shakllari o'rtasidagi aloqani aniqladi. Misol 
uchun, somatotoniya zavq olish zarurati, boshqalar ustidan hukmronlik va 
hokimiyatga intilish, xavf-xatar, tajovuzkorlik kabi xususiyatlarga ega. Konrad 
Lorenz (1903-1989) ning etologik yondashuvi insoniy xatti-harakatlarning turli 
hodisalarini, masalan, tajovuzni, birinchi navbatda, mavjudlik uchun kurashning 
tug'ma instinktini tushuntiradi. G. Isaenk (1970), mahbuslarni o'rganib chiqqach, 
ekstravertlar introvertlarga nisbatan ko’proq jinoyat sodir etishga moyil degan 
xulosa chiqardi, buni biologic determinatsiya deb hisoblaydi. U.Pirs genetik 
tadqiqotlar natijasida (60-lar XX asr) erkaklardagi ortiqcha y-xromosomasining 
7
Чезаре Ломброзо. «Гениальность и помешательство». Минск-2000. 123-с. 

---

14 
mavjudligi jinoiy zo'ravonlikka moyil bo'lishiga olib keladi (mahbuslar orasida 
bunday anomaliya odatdagidan ko'ra 15 marta ko’p uchraydi). Anormal xatti-
harakatlarning boshqa biologik determinantlari orasida gormonlar (ayniqsa, 
testosteron) ta'siri deyiladi. Dabbs va Morris (1990), 4 ming urush faxriysi 
misolida, testosteron darajasi va odamning umumiy xulq-atvorga moyilligi 
o'rtasidagi aloqaning mavjudligi haqida xulosa chiqardi. Deviant xatti-
harakatlarning boshqa biologik omillari bo'lishi mumkin: miya shikastlanishi 
(yarimsharlar), organik miya kasalliklari, asab tizimining muayyan xususiyatlari. 
Ichki biologik jarayonlar deviant xulqning shakllanishida muhim rol o'ynaydi. 
Ular har qanday tashqi reaktsiyalarning kuchini va xususiyatini aniqlaydi. Deviant 
xulq - atvorning biologik asoslari mavjudligini tasdiqlovchi dalillar mavjudligiga 
qaramasdan, ular faqat muayyan ijtimoiy muhit kontekstida harakat qilishadi. 
Sotsiologik yondashuv. Ushbu yo'nalish vakillari (J.Kettle, E.Dyurkgeym, 
M.Veber, T.Parsons, R.Merton, D.Dyu va boshqalar) odamlarning ijtimoiy 
sharoitlari bilan “og'ish” harakati o'rtasidagi munosabatni aniqladi. Yuqorida 
ta'kidlab o'tilganidek, birinchi marta "anomiya" tushunchasini kiritgan Emil 
Dyurkgeym (1858– 1917) deviant xatti – harakatni o'rganib chiqdi - jamiyatning 
tartibga soluvchi tizimining (ijtimoiy tartibsizliklar, ijtimoiy normalarning 
parchalanishi) yo'q bo'lib ketishi yoki zaiflashishi holati.