Maktabgacha yoshdagi

Abu Ali ibn Sino
(980–1037-yy.) 
Al-Xorazmiy (997-yilda
vafot etgan)

---

14
asoschilaridan biri bo‘lib, «Sharq Aris-
toteli» degan unvonga sazo vor bo‘lgan 
mashhur mutafakkir dir. Uning in-
son tafakkuri, bilish bosqichlari (his-
siy va xayoliy), sezgi turlari, inson (ruh) 
joni ning bir tanadan, boshqasiga o‘tib, 
ko‘chib yurishi mumkinligini inkor eta-
di va uni balki tan kabi individual «sub-
stansiyasining birligi» sifatida tushuna-
di. Uning fikri izchil emas edi. Bunday 
ikkilanish Aristotelga ham xos bo‘lgan. 
Farobiy bilishning ikki shakli, bosqichi-
ni hissiy va xayoliy, aqliy bilishni bir-
biridan farqlaydi. U sezgi roliga to‘xtalib, besh turga bo‘ladi. Fa-
robiyning ruhiy jarayonlar, ularni bilish va mantiq tizimi haqidagi 
ta’limoti o‘rta asrlar falsafasining katta yutug‘i edi.
Abu Rayhon Beruniy «Inson hayvon-
dan aql bilan farq qiladi», deydi va bu tu-
shunchani yanada mustahkamlab: «Inson-
ni xudo azaldan shunday yaratgan» dey di. 
U jamiyat yuzaga kelishida kishilar ning 
moddiy ehtiyojlari rolini ko‘ra oladi: «Aql, 
mehnat, erkin tanlash inson hayoti va ij-
timoiy holatini belgilaydi, inson o‘z ehti-
yojlarini mehnat tufayli qondiradi», deydi. 
Rudakiy, Umar Xay yom va VIII asrda-
gi islom ta’limotlari psixologik ta’limot lar 
uchun ahamiyatlidir.
XIX va XX asrlarda psixologiya faqat 
empirik (tajribaga asoslangan) fan sifatida taraqqiy etadi. Bu 
davr larda uning predmeti, o‘rganadigan sohasi paydo bo‘ladi va 
shakllanadi, yangi yanada samaraliroq tekshirish metodlari kashf 
qilinadi. Psixologiyaning bergan ma’lumotlaridan amaliy faoli-
yatning turli sohalarida foydalanila boshlanadi. Assosiativ psi-
xologiya namoyandalari D. Yum va D. Gartli, shogirdi D. Prist-
li assosiativ tasavvurlarni miyadagi fiziologik bog‘lanishlarga 
tenglashtiradilar, murakkab psixik jarayonlar sezgi va tasavvur-