Maktabgacha yoshdagi

senzitiv davr
hisoblanadi. Aslini olganda bola ning uch yoshgacha bo‘lgan davri 
senzitiv taraqqiyotining boshlanish davridir. Bu davrdan boshlab 
bolaning turmush tajribasi orta boradi. Bolalarning tashqi olam-
ni bilishdagi aktivliklari ortgan sari ular bir-birlaridan individual 
jihatdan farq qila boshlaydilar. Buning sababi shundaki, har bir 
bola maxsus sharoitda o‘ziga xos ravishda aktivlik ko‘rsatadi va 
tevarak-atrofidagi turli-tuman narsa va hodisalarni bilishga ha-
rakat qiladi. Bu esa ularda har sohaga doir o‘nlab savollarning 
paydo bo‘lishiga olib keladi. Mana shularning barchasi bola ning 
bog‘cha yoshidagi davrida boshlanadigan haqiqiy senzitiv davr 
uchun asos yaratadi.
Miyaning rivojlanishi.
Asosiy nеrv tolalari bosh miya-
da bola tug‘ilishidan avval pay-
do bo‘ladi.
Homiladorlik davrida miyaning 
bazaviy arxitеkturasi, ya’ni shakli 
paydo bo‘lib, uning asosiy uchast-
kalari shakllanadi (stvol, talamus, 
miyacha), ammo nеrv tolalari ha-
li to‘liq shakllanmaydi.
Bolaning miyasi 3 yoshlik davri-
da miya tuzilishidagi nеrv tola-
larining (sinaps) eng yuqori 
zichligiga egadir.
Ilk yosh davrdagi bolaning miya-
sida sinapslarning tеzkor paydo 
bo‘lishi ro‘y bеradi. Shundan so‘ng 
«tеkis bosqich» vujudga kеladi, 
so‘ng kamayish bosqichi bo‘lib, un-
da nеrv tolalarining zichligi kama-
yib, kattalar darajasini eslatadi.

---

270
Yaxshi ovqatlanish miya-
ning sog‘lom rivojlanishini 
ta’minlashning eng yaxshi
usullaridan biridir.
Yaxshi ovqatlanish homilador ayol 
uchun ham, bola uchun ham juda 
muhimdir. Homilador ayollarga yod, 
foliy kislotasi va tеmir moddalari-
ning yetarli miqdori kеrak; ular ni-
kotin, alkogol va man etilgan dori-
darmonlardan butun homiladorlik 
davrida voz kеchishlari lozim.
Bolalar har qanday jahon 
tillarini o‘rganishga layoqat bilan 
tug‘iladilar.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqning miya-
si til o‘rganishga «yo‘naltirilgan».
Ilk yosh davrida miya shaklla-
nishiga strеssning salbiy ta’siri 
haqida dalillar mavjud.
Ilk yosh davrida qattiq strеssga duch 
kеlgan bolalar, strеssni boshidan 
kеchirmagan bolalarga qaragan-
da, turli aqliy, hissiy nuqsonlarga 
ko‘proq duchor bo‘ladilar.
Ilk yosh davrida bolaning uzoq 
muddatda Mеhribonlik uyida 
bo‘lishi uning miyasiga nеgativ 
ta’sir ko‘rsatadi.
Bu juda murakkab masala. Asosiy 
rolni tarbiyaning sifati o‘ynaydi. 
Noadеkvat tarbiya bolaning aqliy, 
ijtimoiy, hissiy va jismoniy rivoj-
lanishidagi muammolarning nеgizi 
bo‘lishi mumkin. Lozim bo‘lganda 
vaqtida kеrakli aralashuvlar sha-
roitni o‘zgartirishi mumkin.
Ma’lum bir ilk yosh davrlari-
da salbiy tajriba yoki muhim 
bo‘lgan rag‘batlantirishning 
yo‘qligi jiddiy nеgativ va mus-
tahkam oqibatlarga olib kеladi.
Bolaning aqliy rivojlanishi uchun 
yoshning kritik davrlari mavjud. 
Ko‘pchilik 
mutaxassislar 
buni 
sеzgir davr konsеpsiyasi dеb nom-
lashadi. Sеzgir davrlar – bu shun-
day ma’lum bir yosh davriki, bun-
da ma’lum bir rag‘batlantirishning 
yo‘qligi rivojlanishda nuqsonlar-
ga yoki kamchiliklarga olib kеlishi 
mumkin.

---

271
Ilk yoshdagi bolalar psixikasining taraqqiyoti
Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalarning analizator lari 
yaxshi takomillashgani va ular erkin harakat qila olish imkoni-
yatiga ega bo‘lganliklari tufayli bu davrda psixik jihatdan tez 
rivojlanadilar. Ma’ lumki, bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bola-
lar faqat yurib va emaklabgina qolmay, yugurish, sakrash ham-
da baland va past to‘siqlardan oshib o‘tish imkoniyatiga ham 
ega bo‘ladilar. Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalarning er-
tadan kechgacha turli harakatlar qila olish imkoniyatlari teva-
rak-atrofdagi muhitni bilish ehtiyojini qondirishda juda katta 
sharoit yaratib beradi.
Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolaning turmush tajri basi de-
yarli yo‘q bo‘lgani uchun uni hamma narsa qiziqtiradi. U o‘zining 
kundalik tinimsiz harakatlari davo mida kattalarga taqlid qilib, 
mustaqil ravishda kiyinish, yechinish, ovqat yeyish, yuvinish kabi 
harakatlarni o‘zlashtira boshlaydi. Bog‘chagacha tarbiya yoshida-
gi bola o‘zining kundalik harakatlari davomida hech bir erinmay, 
ko‘z o‘ngidagi hamma narsalarni tekshirib ko‘radi. Natijada juda 
ko‘p yangiliklarni bilib oladi, o‘zining sezgi va idrokini, tasavvur 
va xotirasini, tafakkur va nutqini, hissiyot va xayolini – umuman 
hamma psixik jarayonlarini rivojlantiradi.
Bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalarda nutq juda tez rivojla-
na boshlaydi. Ikki yoshga to‘lgan bola bir necha so‘zlarni aniq ta-
laffuz qila oladi va atrofdagi kattalarning gapiga tushuna boshlaydi. 
Nutqning o‘sishi, ya’ni so‘zlay bilish qobiliyati bolaning butun psixik 
taraqqiyotiga, undagi barcha psixik jarayonorlarning va psixik xu-
susiyatlarning o‘sishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bog‘chagacha tar-
biya yoshidagi bolaning psixik taraqqiyotida asosan ikkita omil – 
erkin harakatlar va nutq katta ahamiyat kasb etadi.
Bu yoshdagi 
davrda 
sezgilarning rivojlanishi analizator-
ning tobora takomillashuvi bilan bog‘liqdir. Ikki yoshdan osh-
gan bolaning sezgilari (ko‘rish, eshitish, hid va ta’m bilish, teri 
va ha rakat kabi) uning har kungi xilma-xil harakatlari davo-
mida turli narsalarga bevosita to‘qnash kelishi natijasida rivoj-
lanadi. Bola yoshiga to‘lib yura boshlagach,