|
26-rasm.
Yoshga qarab bola gavdasi tuzilishining o‘zgarib borishi.
Yangi tug‘ilgan va bir yoshgacha bo‘lgan bolalarning tashqi qi-
yofalari katta odamlarning tashqi qiyofalaridan ancha farq qila-
di. Yangi tug‘ilgan bolaning boshi gavdasiga nisbatan juda ham
katta (gavdasining to‘rtdan bir qismiga barobar), bo‘yni deyarli
yo‘q darajada qisqa, gavdasi uzun, oyoq-qo‘llari gavdasiga nisba-
tan qisqa bo‘ladi. Katta yoshli odamning boshi gavdasining sak-
kizdan bir qismiga to‘g‘ri keladi.
Bundan tashqari chaqaloq bolaning yuzi juda kichkina bo‘ladi,
chunki yuqorigi va pastki jag‘lari hali ishlamaganligi tufayli rivoj-
lanmagan bo‘ladi. Chaqaloq bolalar ichki organlari ning holati va
faoliyati ham katta odamlarnikidan anchagina farq qiladi. Masa-
lan, o‘pkadagi havo kiradigan mayda pufakchalar ning soni miq-
dor jihatidan katta odamlarniki bilan baro bar bo‘lsa ham, ular
juda mayda bo‘ladi (katta odamlarnikiga nisbatan uch barobar
kichik bo‘ladi). Shuning uchun chaqaloq bolalar katta odamlar-
246
ga nisbatan uch ba robar tez nafas oladilar. Chaqaloq bola bir da-
qiqada 50–60 marta nafas olsa, katta yoshdagi odam xuddi shu
vaqt ichida 14–16 marta nafas oladi. Chaqaloq bola jismoniy ji-
hatdan juda tez o‘sayotganligi tufayli sof havoga ayniqsa muhtoj
bo‘ladi. Ilk yoshdagi bolalar ning taraqqiyotida buni albatta hisob-
ga olish zarur. Agar chaqaloq bola o‘ringa o‘ng‘ay holatda yotqi-
zilmasa, siqib yo‘rgaklansa va ochiq havoga olib chiqilmasa,
uning nafas olishida qo‘shimcha qiyinchilik vujudga keladi.
27-rasm.
Embrion miyasining rivojlanishi.
Chaqaloq bolaning yuragi katta odamning yuragiga nisbatan
anchagina tez uradi. Masalan, katta odamning yuragi bir daqiqa-
247
da o‘rtacha 70–75 marta ursa, chaqaloq bolaning yuragi 120 va
undan ortiq marta uradi. Buning asosiy sababi chaqaloq bola-
lar yuragining har bir qisqarishida bosib chiqargan qon hajmini
(miqdorining) ozligi, go‘qak muskullarining hali zaifligi bilan
bog‘liq. Bundan tashqari, chaqaloq bolalar yura gining nisbatan
tez urishi ular organizmida modda almashish jarayonining inten-
sivligi (jadalligi) bi lan ham bog‘liqdir.
Chaqaloq bolalarda badanning haroratini idora qilish hali yax-
shi rivojlanmagan bo‘ladi. Chaqaloq bo lalarda tanasining vazniga
qaraganda terisining umumiy sathi (yuzasi) nisbatan katta hamda
terisi katta odamlar terisiga qaraganda ancha yupqa bo‘ladi. Shu
sababli ular normal taraqqiyot uchun kerakli haroratni yo‘qotib
sovuq qotishi mumkin. Chaqaloq bolalarning tana haroratlari tez
o‘zgaruvchan bo‘ladi. Bolaning ortiqcha harakatlari ham, ovqat
yeyishi ham temperaturasiga ta’sir qiladi. Shu sababli chaqaloq
bolalarni tarbiyalashda kun tartibining ahamiyati nihoyatda kat-
tadir. Chaqaloq bolalarni hamisha o‘z vaqtida ovqatlantirish, ux-
latish va o‘z vaqtida u bilan shug‘ullanish (gaplashish, o‘ynatish)
kerak.
Chaqaloq bolalarning ovqat hazm qilish a’zolari ham o‘ziga
xos xususiyatga ega. Ularninig oshqozonlari hali juda kichkina,
oshqozon va ichak muskullari rivojlanmagan, juda zaif bo‘ladi.
Shuning uchun bu yoshdagi bolalarning eng yaxshi ovqati ona
sutidir. Bola lar katta odamlarga nisbatan tez-tez ovqatlantirila-
di. Agar katta odamlarga ovqat sarf qilgan quvvatlarini tiklash
maqsadida kerak bo‘lsa, bolalar uchun ovqat sarf qilgan quvvat-
larini tiklashdan tashqari o‘sishlari uchun ham kerak. Bolaning
organizmi to‘xtovsiz o‘sadi, buning uchun esa juda ko‘p ozu-
qa moddalar kerak bo‘ladi. Ozuqa moddalarni bola ovqat orqa-
li oladi. Shu sababli bolaning jismoniy jihatdan normal o‘sishida
o‘z vaqtida ovqatlanishi va ovqatning sifati juda katta ahamiyat-
ga ega.
Normal tug‘ilgan bolaning o‘rtacha vazni 2800–3500 g, bo‘yi
45–52 santimetr bo‘ladi. Bir yil davomida uning vazni va bo‘yi
ayniqsa sezilarli o‘zgaradi. Normal o‘sib ulg‘ayayotgan bola yarim
yoshga yetganida uning vazni ikki barobar, bir yoshga yetganida
esa uch barobar ortadi. Bolaning vazni dastlabki oylarda, ayniq-
248
sa, 1–3 oyligida ko‘proq ortadi. Keyinroq borib vaznining orti-
shi birmuncha sekinlashib boradi va bir yoshga to‘lgach, bolaning
vazni 9 kg ga yetadi. Bir yoshga to‘lgunga qadar bolaning bo‘yi
ham juda tez o‘sadi. Agar bola bir yoshga to‘lguncha taxminan
25 sm ga o‘ssa, keyingi ikki yil ichida faqat 18 sm ga o‘sadi. Yan-
gi tug‘ilgan bolaning suyak sistemasi deyarli yumshoq tog‘aydan
iborat bo‘ladi. Keyingi taraqqiyot davrida, ya’ni bir yoshga
to‘lguncha uning skeleti suyakka aylana boshlaydi. Agar bola
chaqaloqlik davrida noto‘g‘ri parvarish qilinsa, uning skeletidagi
turli qismlar noto‘g‘ri o‘sib, biror yeri qiyshiq bo‘lib qolishi mum-
kin. Ko‘pchilik hollarda bolaning noto‘g‘ri o‘tirishi, noto‘g‘ri yo-
tishi natijasida umurtqa suyagi qiyshayib qolishi mumkin, chunki
umurtqa suyagi juda elastik (egiluvchan) bo‘ladi.
Oylar
0–1 1–2 2–3 3–4 4–5 5–6 6–7 7–8 8–9
9–10
10–
11
11–
12
Bo‘yi
(sm)
3
3
2,5
2,5
2
2
2
2
1,5
1,5
1,5
1,5
Og‘irligi
(gr)
600
800
800
750
700
650
600
550
550
450
400
400
Bolalarda paydo bo‘ladigan skolioz, umurtqa suyagining qiy-
shayib qolishi kasalligi ko‘pchilik hollarda bolalar gavdasining
normal o‘sishiga ota-onalar va tarbiyachilarning befarq muno-
sabatda bo‘lishlari tufayli yuzaga keladi. Skolioz (bukri) kasalligi
juda og‘ir majruhlikka olib keladi. Skolioz asosan ikki yo‘l bilan
paydo bo‘ladi. Ulardan birinchisi tug‘ma skolioz bo‘lsa, ikkin-
chisi individual hayot davomida orttirilgan skoliozdir. Biz asosan
ana shu individual hayot davomida bo‘ladigan skoliozning oldini
olishimiz, ya’ni uning paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligimiz ke-
rak. Skolioz kasalligi dastavval mutlaqo bilinmaydi va juda sekin-
lik bilan rivojlanadi. Vaqt o‘tishi bilan u ko‘zga tashlana bosh-
laydi. Skolioz kasalligi juda qiyin davolanadi. Uni davolashda
ortoped-shifokorlar juda ko‘p qiyinchiliklarga duch keladilar. Qiz
bolalarning muskul va skeletlari o‘g‘il bolalarga nisbatan zaif-
roq bo‘lganligi tufayli ular skolioz kasalligiga moyilroq bo‘ladilar.
249
Skolioz kasalligi bola o‘sib borgan sari uning psixikasiga ham sal-
biy ta’sirini ko‘rsata boshlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
