Maktabgacha yoshdagi

J. Piaje (1896–1980-yy.)

---

239
L.S. Vigotskiy o‘zining yosh davrlarini tabaqalash nazariyasini 
ilmiy asoslab, ta’riflab bera olgan. Olim eng muhim psixik yangi-
lanishlar haqida ilmiy va amaliy mulohazalar bildirgan. Biroq bu 
mulohazalarda ancha munozarali, bahsli o‘rinlar ham mavjud. 
Umuman L.S. Vigotskiyning yosh davrlarini tabaqalash nazariya-
si ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishni amalga oshi-
ruvchi inqirozlar to‘g‘risidagi g‘oyalari hozirgi kunning talabla-
riga mosdir.
D.B. Elkoninning tasnifi yetakchi faoliyat (A.N. Leontev) 
nazariyasiga, har qaysi rivojlanish bosqichida biror faoliyatning 
ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Yetakchi faoliyatning 
inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli nazariyaning asosiy 
mohiyatini tashkil qiladi.
D.B. Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratish-
ni lozim topadi:
1) go‘daklik davri – tug‘ilgandan 1 yoshgacha, yetakchi faoli-
yati – bevosita emotsional muloqot;
2) ilk bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha, yetakchi faoli-
yat – predmetlar bilan nozik harakatlar qilish;
3) maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha – rolli 
o‘yinlar;
4) kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 10 yoshgacha – 
o‘qish;
5) kichik o‘smirlik davri – 10–15 yoshgacha – intim (dilkash, 
samimiy) muloqot;
6) katta o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik davri – 16–17 yosh-
gacha, yetakchi faoliyat – o‘qish, kasb tanlash davri.
D.B. Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ay-
niqsa yosh davrlari psixologiyasida muhim o‘rin tutadi.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A. Lyub-
linskaya inson kamolotini yosh davrlariga ajratishda pedagogik 
psixologiyaga faoliyat nuqtayi nazaridan yondashib quyidagi davr-
larni atroflicha ifodalaydi:
1) chaqaloqlik davri – tug‘ilgandan bir oylikkacha;
2) kichik maktabgacha davr – 1 oylikdan 1 yoshgacha;
3) maktabgacha tarbiyadan avvalgi davr – 1 yoshdan 3 yosh-
gacha;

---

240
4) maktabgacha tarbiya davri – 3 yoshdan 7 yoshgacha;
5) kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 11, 12 yoshgacha;
6) o‘rta maktab yoshi davri (o‘spirin) – 13 yoshdan 15 yosh-
gacha;
7) katta maktab yoshi davri – 15 yoshdan 18 yoshgacha.
Yuqorida keltirilgan ko‘pchilik olimlarning bola kamolotini 
davrlarga ajratish muammolari o‘ziga xosligi bilan ajralib tura-
di. Biz ularni ham fiziologik, ham psixologik taraqqiyoti, faoli-
yat turlarining o‘zgarib turishi va organizmdagi sodir bo‘ladigan 
xususiyatlarni hisobga olib bolalikni quyidagi davrlarga ajratish-
ni tavsiya etamiz: 
1)
 
chaqaloqlik davri – 0–1 oygacha;
2) go‘daklik davri – 1 oydan – 1 yoshgacha;
3) ilk bolalik davri – 1–3 yoshgacha;
4) maktabgacha yosh davri – 3–7 yoshgacha; 
5) kichik maktab yoshi davri – 6–11 yoshgacha;
6) o‘smirlik davri – 12–15 yoshgacha;
7) ilk o‘spirinlik – kollej, litsey davri – 15–18 yoshgacha.
Albatta bu davrlarni bir-biridan qat’iyan bir yosh bilan chega-
ralab qo‘yish mumkin emas. Bola o‘zining o‘sish davrida shu davr-
larni ertaroq yoki kechroq kechiradi, ammo bu davrlar bir-biriga 
tabiiy bog‘lanib boradi va oldingisi keyingisiga zamin hozirlaydi. 
Har bir davrda bolaning ayrim psixik tomonlarigina emas, balki 
uning umumiy ko‘rinishi, yuz tuzilishi ham boshqacha ko‘rina 
boshlaydi va ularning yosh belgilariga qarab ta’lim-tarbiya muas-
sasalariga qabul qilinadi. 
Bolaning yosh belgisi uning taraqqiyoti darajasini ko‘rsata ol-
maydi. Chunki 2 ta bir yoshdagi bola belgisi jihatidan bir xil 
bo‘lsa ham, taraqqiyot darajasi har xil bo‘lishi mumkin. Ma’lum 
yosh bosqichiga tegishli bolalarning faoliyatlarida ham umumiy-
lik bordir. Masalan, chaqaloq bolalarning asosiy faoliyatlari kat-
ta odamlar bilan emotsional munosabatga kirishishdan, ilk 
yoshdagi bolalarning asosiy faoliyatlari esa turli narsalar bilan 
shug‘ullanishdan va nihoyat, maktabgacha ta’lim yoshidagi bola-
larning asosiy faoliyatlari o‘yindan iboratdir.
Kattalar har bir yosh bosqichidagi bolalarga ma’ lum talab-
lar qo‘yadi, ular bajarishlari mumkin bo‘lgan huquq va burch-

---

241
larini belgilaydi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, bola o‘sib, rivojlanib bor-
gan sari uning imkoni yatlari ham ortib boradi. Natijada jamiyat 
tomonidan bolalarga qo‘yilgan talablar, huquq va burchlarning 
mas’uliyati ham orta boradi. Har bir yosh bosqichining oxiri-
ga kelganda jamiyat tomonidan belgilangan talablar, huquq va 
burchlar bolaning imko niyatlari bilan mos kelmay qoladi, ya’ni 
bola jamiyat tomonidan qo‘yilgan talablardan o‘zib ketadi. Bu-
ning natijasida jamiyatning bolalar yosh bosqichi oldiga qo‘ygan 
talablari, huquq va burchlari, axloq me’yorlari bilan bolaning im-
koniyatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga keladi. Har bir yosh 
bosqichida maydonga keladigan krizis, ya’ni 
inqiroz
davri ana 
shunday jamiyat talablari bilan bolaning imkoniyatlari o‘rtasidagi 
ziddiyatdan paydo bo‘ladi.
Bolalarning har bir yosh bosqichlarida (1,3,7, o‘smirlik davri 
inqirozlari) yuzaga keladigan krizislarni, ya’ni inqiroz davrlarini 
akademik I.P. Pavlovning dinamik stereotip haqidagi ta’limoti 
orqali juda yaxshi tushuntirib berish mumkin. Ma’lumki, har 
bir bola konkret bir oila muhitida yashar ekan, u shu muhit sha-
roitiga ko‘nikib, o‘rganib qoladi. Bola har kuni o‘z ota-onasi, 
aka-ukalari bilan munosabatda bo‘ladi. U o‘zining ovqatlanadi-
gan idishlarini, atrofdagi o‘yinchoqlarini juda yaxshi tanib oladi, 
ya’ni bolada mana shu o‘z oila muhitidagi hayot tarziga nisbatan 
mustahkamlanib ketgan muvaqqat aloqalar sistemasi (dinamik 
stereotip) maydonga keladi. Bola o‘sib, ulg‘ayib, oila muhiti-
dan maktabgacha ta’lim muassasiga borganida muhit o‘zgarishi 
o‘rtasida tafovut paydo bo‘ladi. Muhitning mana shunday keskin 
o‘zgarishi natijasi da bolada krizis, ya’ni inqiroz holati yuzaga ke-
ladi. Bunday krizis holati eski dinamik stereotip yoki turmush 
tarzi batamom yemirilib, uning o‘rniga yangi dinamik stereotip 
hosil bo‘lgunga qadar davom etadi. Bolaning maktab gacha ta’lim 
muassasasiga borgisi kelmaydi hamda borganida yig‘lab qola-
di. Bunday holat bir qancha vaqt davom etgandan so‘ng bolada 
bu muhitga nisbatan yangi dinamik stereotip maydonga keladi. 
Nati jada bola hech narsani ko‘rmagandek, maktab gacha ta’lim 
muassasasiga ko‘nikib ketadi. Shu narsani alohi da ta’kidlab o‘tish 
kerakki, bir yosh bosqichidan ikkinchi yosh bosqichiga o‘tishida 
yuzaga keladigan krizis davrlari hamma bolalarda ham bir xil-

---

242
da bo‘lavermaydi. Ayrim bolalarda krizis davri yaqqol namo-
yon bo‘lsa, boshqa bolalarda deyarli bilinar-bilinmas tarzda o‘tib 
ketadi. Bu narsa turli yosh bosqichidagi bolalar ning nerv siste-
malari bilan bog‘liqdir. Masalan, nerv sistemasi mustahkam va 
egiluvchan (plastik) bolalarda yangi dinamik stereotiplar tez va 
osonlik bilan yuzaga keladi. Bunday, bolalarning xulq-atvorlari-
da krizis davri deyarli bilinmaydi. Aksincha, nerv sistemasi zaif 
bolalarda yangi dinamik stereotiplar qiyinlik bilan uzoq muddat 
davomida yuzaga keladi va bunday bolalarning xulq-atvorlarida 
krizis davri yaqqol namoyon bo‘ladi. Ota-onalar va tarbiyachilar 
bolalar ning yosh bosqichlarida uchraydigan ana shu hodisalarni 
hisobga olgan holda ish olib borishlari kerak.
Bolalarning psixik taraqqiyotlarida muhim individual farq-
lar sezilib turadi. Buning asosiy sababi shundaki, bolalarning 
psixik jarayonlari va psixologik sifat xususiyatlari bolaning yoshi 
ulg‘ayishi bilan o‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi. Bu psixik jarayon-
lar, psixologik sifat va xususiyatlar turli yosh bosqichida bola-
larning faoliyatlari negizida ta’lim-tarbiyaning ta’siri bilan tarkib 
topadi. Bolalar dastavval psixik taraqqiyot tempi jihatidan bir-bir-
laridan farqlanadilar. Hamma bo lalar psixik jihatdan, ya’ni sez-
gi va idroklari, diqqat va xotiralari, nutq va tafakkurlari hamda 
psixologik sifatlari jihatidan bir xilda rivojlanmaydilar. Masa-
lan, bolalarning bir yosh bosqichdan ikkinchi yosh bosqichiga 
o‘tishning o‘rtacha bir muddati bordir. Ayrim bolalarda krizis 
davr lari vaqtincha paydo bo‘lib, bir yosh bosqichidan ikkinchi 
yosh bosqichigacha tez o‘tib ketadi. Boshqa bir bolalarda esa bu 
jarayon juda cho‘zilib ketadi.
Turli yosh bosqichlaridagi bolalar ayrim faoliyat turlarini 
o‘zlashtirish tempi jihatidan ham bir-biridan farq qiladilar. Ma-
salan, ayrim to‘rt-besh yoshli bolalar rasm chizishga qiynaladilar. 
Ayrimlari yaxshi rasm chizadilar. Ayrim besh-olti yoshli bola-
larning diqqat va xotiralari sust bo‘ladi. Ular raqam va harf larni 
tanishda nihoyatda qiynaladilar. Boshqa bir shu yoshdagi bola-
lar esa, oz vaqt ichida o‘rganib oladilar. Ayrim shaxsiy psixo logik 
sifatlarning (mustaqillik, batartiblik kabi) yuzaga kelishida ham 
xuddi shularga o‘xshash individual farqni ko‘rish mumkin. Turli 
yosh bosqichidagi bolalarning psixik taraqqiyotlarida ko‘rinadigan 

---

243
individual farqlarning asosiy sababi, birinchidan, ijtimoiy hayot 
sharoitining har xilligi bo‘lsa, ikkinchidan, organi zmning tabi-
iy irsiy imkoniyatlarining ta’siridir. Bolalarda shartli reflekslar 
ham turlicha muddat davomida hosil bo‘ladi. Ayrim bolalarda 
oriyentirov ka refleksi yaqqol namoyon bo‘lsa, boshqa bo lalarda 
biron narsaning tekkanini sezish refleksi, ya’ni taktil sezgilar 
yaqqol namoyon bo‘ladi. Bunday farqlar nerv sistemasi ning nasliy 
xususiyatlari bi lan bog‘liqdir. Masalan, miyaning qandaydir jaro-
hati bilan tug‘ilgan bola psixik taraqqiyotdan orqada qoladi.
Turli yosh bosqichidagi bolalarning individual psi xologik xu-
susiyatlarini hisobga olgan holda yondashish, bolalarga nisbatan 
individual munosabatda bo‘lishni ta’minlash bilan birga ularni 
har tomonlama rivojlantirishga yordam beradi.