Б. Сапаров ф а л с а ф а

Огюст Конт
(1798-1857) ижтимоий тадқиқотларнинг объективлигига 
эришиш лозим, деган ғояни ҳимоя қилган. О.Конт фан сифатидаги 
социология асосчиси. У социологияни икки қисмга ажратади: биринчи қисм 
ижтимоий статикани, яъни ижтимоий тизимларнинг мавжудлик шартларини 
ва уларнинг амал қилиш қонунларини, иккинчи қисм эса – ижтимоий 
динамикани, яъни жамиятнинг ривожланиш ва ўзгариш қонунларини 
ўрганади. Ижтимоий статика – одам организмининг тузилишига ўхшаб 
кетадиган жамият «анатомияси»дир. Конт жамиятда оила, дин, давлат каби 
муҳим институтларни фарқлайди. У жамият ривожланишининг уч босқичи 
қонунини 
таърифлайди. 
Мазкур 
босқичлар 
инсоният 
ақлий 
ривожланишининг уч босқичига мос келади: теологик босқич (у қадимги 
давр ва илк Ўрта асрларни қамраб олади ва XIII асрда тугайди), метафизик 
босқич (XIV-XVIII асрлар) ва позитив босқич (XIX асрда бошланади).
Марксизм.
Карл Маркс (1818-1883) ва Фридрих Энгельс (1820-1895) 
жамиятни ўз-ўзидан ривожланадиган, иқтисодий ривожланишнинг бир 
босқичидаги барча мамлакатлар учун умумий бўлган ўта мураккаб тизим 
сифатида тавсифлайди. Жамиятнинг зиддиятли бирликни ташкил этадиган 
барча таркибий қисмлари моддий ишлаб чиқариш муносабатлари билан 
белгиланади. Мазкур муносабатлар мажмуи базисни, яъни жамиятнинг 
иқтисодий негизини ташкил этади. Шу асосда жамиятнинг ўзига хос 
ижтимоий муносабатлар амал қиладиган муайян-тарихий типи шаклланади. 
Жамиятнинг умумий иқтисодий асосда шаклланадиган ва «алоҳида, ўзига 
хос хусусият»га эга бўлган типини Маркс ижтимоий-иқтисодий формация 
деб белгилайди. Ижтимоий-иқтисодий формацияларнинг ўзгаришига Маркс 

---

112 
пировард натижада ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш 
муносабатларининг диалектикаси билан белгиланадиган қонуний, табиий-
тарихий жараѐн сифатида қарайди.