Ijtimoiy reablitatsiya

Faktlar (dalillar) fazasi
Bu fazada har bir shaxs xodisa paytida u bilan nima ro'y berishini aloxida 
aytib o'tadilar. Ishtirokchilar xodisani qanday qo'g'atganliklari va keyingi 
bosqichlarda nim alar yuz berganini so'zlab berishlari mumkin. Debrifing 
jam oasining boshlovchisi vaziyatni oydinlashtiruvchi, mavxumlikni bartaraf 
etuvchi savollami o'mida berib borishi mumkin. Bu shuning uchun muhimki, 
xodisa qanchalik aniq bayon etilsa, har bir guruh a'zolari voqeani shu xolicha 
qabul qiladi, aks holda har bir shaxs o'zicha tasavvur qilib, voqea to'g'risida 
noto'g'ri xulosaga ega bo'lishi mumkin. Oqibatda ulaming his-tuyg'ulari ham 
noto'g'ri yuzaga kelishi mumkin. Vaqtga oid hissiyotlar ham ko'p holatlarda 
buzilishi mumkin.
Ishtirokchilardan doira 
orqali ketma-ketlikda quyidagi savollarga javob 
iltimos qiling:
❖
Kimsiz va xodisa (yoki jabrlanuvchi) bilan qanday bog'liqligingiz bor?
❖
Xodisa ro'y berganda qaerda edingiz?
»> 
Nim a voqea sodir berdi?
❖
Siz nimalarga guvoh bo'ldingiz? Eshitdingiz?
D ebrifelar har bir javobini qisqacha aytib o'tadilar. Shu tariqa har bir kishi 
voqeani qanday starzda ko'rganligi, nimalar yuz berganligi, keyin nima voqealar 
bo'lganligini 
aytib o'tadilar. Bu erda ishtirokchilar vaziyatni almashtiruvchi 
savollar berishlari mumkin. Bu esa o'z navbatida mo'ljal olish hissini qayta tiklab, 
fikrlar va xislami me'yorlashtiradi. Mana shu debrifingning asosiy vazifasi - 
odamlarga vaziyatni bir muncha ob'ektiv tarzda ko'rsatish imkonini beradi.
Faktlar fazasining davomiyligi o'zgarishi mumkin. Lekin voqea qanchalik 
ko'p davom etgan bo'lsa, faktlar fazasi ham shunchalik ko'p davom etadi. Biroq 
shuni yodda tutish lozimki, bu faqatgina ishning bir bosqichi. Yagona tasavvumi 
yaratishga intilish shu fazada qotib qolishga olib kelish mumkin. Shunday 
bo'lishiga qaramay har bir voqeaning guvoxlari voqeani o'zlaricha kuzatganlar, bu 
turli faktorlar bilan aniqlanadi: voqea xodisalar ro'y berganda kishining turgan 
joyi, shu jarayonda qanchalik uzoq vaqt ishtirok etgan, qanday xodisaning guvohi 
bo'lgan va shu kabilar.
Fikrlar fa za si
Fikrlar fazasida debrifing qaror qabul qilish jarayoni va tafakkurga asoslanadi. 
Bu fazani ochib beruvchi savollar quyidagicha ko'rinishga ega:
33

---

■S
N im a voqea ro'y berganini anglab yetganingizdan so'ng, aqlingizga 
kelgan birinchi fikr nima edi?
S
N im a bo'lishini bilganingizdan so'ng sizning birinchi fikringiz qanday 
edi? (ushbu savol bevosita guvox bo'lmagan kishilar uchun ta'luqli hisoblanadi)
K ishilar ko'pincha voqeadan so'nggi birinchi fikrlarini bayon etishga 
qarshidir, chunki ular birinchi 
fikr ojizlik va qo'rquvni namoyon etadi deb 
xisoblaydilar. Birinchi fikr ko'pincha yurakdagi xavotirni ochib beradi. Keyingi 
savol quyidagicha: "Voqea sodir bo'lmasdan oldin nima bilan shug'ullanayotgan 
edingiz?", "N im a uchun siz bajargan ishingizni bajarishga qaror qildingiz?". 
So'nggi savolga ko'pincha birinchi fikr ishtirokchilari ximoya qilinadi. Tezkor 
harakat vaqtida ishtirokchilarda g'azab paydo bo'lishi mumkin (boshqaruvchilarga 
nisbatan), chunki yuqoridagilam ing savollari be'mani va g'alati bo'lib tuyuladi.
Q ayg'urish f a za si (kechinmalar)
O datda bu debrifingning eng uzoq davom etadigan fazasi. Bundan oldingi 
faza inson uchun salbiy 
oqibatlarni keltiruvchi va nixoyatda kuchli bo'lgan 
kechinm alam i faollashtiradi. Bu bosqichning vazifasi: ishtirokchilar uchun 
shunday 
sharoit yaratishki, ishtirokchi o'zida guruh tom onidan 
qo'llab- 
quvvtlanayotganligini ko'rib voqealarni eslashi va shu bilan kuchli xislarni bayon 
etishi m um kin bo'lsin va xuddi shunday kuchli kechinm alami boshdan 
o'tkazayotgan boshqa ishtirokchilami ham qo'llab-quwatlasin.
U shbu fazada yetakchi ijobiy natijalarga erishish uchun kishilarga xikoyalam i 
aytib berishga yordam berishi lozim, xattoki bu xikoyalar juda yom on xotiralam i 
yodga tushursa ham. Bu shunday hislaming parchalanish extimolini kamaytirishi 
mumkin.
Kishilar u yoki bu qarorini qabul qilishlarining sabablarini aytib 
o'tayotganlarida ular tez-tez qo'rqib, nochorlik, yolg'izlik, o'zlariga nisbatan tanqid 
to'g'risida so'z yuritadilar. So'zlab berish jarayonida guruh a'zolarida o'xshashlik, 
um umiylik va tuyg'ulam ing xaqqoniyligi hissi uyg'onadi. Bunga quyidagi savollar 
turtki bo'ladi:
■ 
H odisaga qanday fikr bildirdingiz?
■ 
Bo'lgan voqealar ichida siz uchun eng dahshatlisi qay biri edi?
■ 
Siz ilgari hayotingizda shunga o'xshash kechinmalami boshingizdan 
o'tkazganm isiz?
■ 
Quyidagi hislaming sababchisi nima:
G 'am;
Xafagarchilik;
Qo'rquv.
34

---

Yana shunday turdagi savollarni berish mumkin: "Xodisa rivojlanganda 
atrofingizda bo'lib o'tayotgan ishlarga nisbatan ta'surotingiz qanday edi?" Siz 
nimani ko'rdingiz, tuydingiz, eshitdingiz?
Qo'llanishi mumkin bo'lgan boshqa savollar:
Jismoniy darajada nim alami his qildingiz? Agar bu bir voqeani boshdan 
o'tkazgan guvohlar 
jam oasi bo'lsa, unda quyidagi savolni ham berishingiz 
mumkin: 
"Ko'rganlaringiz, 
eshitganlaringiz, his qilganlaringiz va xattoki 
tuyganlaringiz ichida qay biri xotirangizda muxrlanib qoldi va sizni ko'proq 
tashvishlantiradi?"
Agar guruh kichik bo'lsa unda doira ketma-ketligida savol-javob o'tkazishi 
mumkin, agar katta guruh bo'lsa, unda xoxlagan kishidan so'rash mumkin. 
Ishtirokchilar diqqatini xikoyani muxokama qilishga, qayta ko'rib chiqishga, 
savollarni aniq yetkazib berishga qaratishga harakat qiling.
Ishtirokchilar ulam ing har bir hislari yashashga loyiq ekanligini, ular muhit va 
xurmatga sazow or ekanligini bilishlari lozim.
Debrifing yetakchisi har bir shaxsning muloqotda ishtirok etishini ta'minlab 
berishi kerak. U debrifing 
qoidalari bo'lgandagina aralishishi mumkin. Buni 
aloxida va mukammal bilishi lozim, chunki debrifingning asosiy terapevtik 
jarayoni 
shuki kishilardagi, oiladagi, do'stlar orasidagi, o'zaro emotsional 
muammolarini mustaqil ravishda xal qila olishlariga tayyorlashdan iborat. Agar 
ishtirokchilardan birining axvoli yomonlashsa, unda guruh a'zolarining yordami 
ayni muddao hisoblanadi. Ular axvoli yom onlashgan ishtirokchilaming yelkasiga 
qo'lini qo'yib yoki bu yerda ko'z yosh to'kish uchun qulay paytligini aytgan tarzda 
axvoli yom onlashgan ishtirokchi uchun dalda bo'lib, yordam berishi mumkin. 
Bunday paytda ishtirokchilarni yolg'iz tashqariga chiqarish mumkin emas, 
boshlovchi bunday paytda ishtirokchi bilan birga borib, tinchlantirib qaytarib 
guruhga olib kelishi lozim bo'ladi. Eng ko'p psixologik talofat olgan, kamgap va 
alomatlari kuchli bo'lgan ishtirokchiga katta ahamiyat berishi kerak (albatta bu 
jabrlanuvchining roziligi bilan amalga oshiriladi). Ba'zan eski 
xotiralar yana 
qaytalanib, jabrlanuvchini tashvishga solishi, bezovta qilishi va qo'rqitishi 
mumkin. 
Debrifing boshlovchisi kishilar uchun aloxida tinchlantiruvchi 
uslublardan foydalanib, yangi mashg'ulotlarni taklif etishlari lozim.