|
12-mashg‘ulot. SUDRALIB YURUVCHILAR-
NING TASHQI VA ICHKI TUZILISHI
Ob’ektning sistematik holati
Tip.
Xordalilar — Chordata
Kenja tip.
Umurtqalilar — Vertebrata yoki
Bosh skeletlilar
— Craniata
Katta sinf.
To‘rt oyoqlilar — Tetrapoda
Sinf.
Sudralib yuruvchilar - Reptiha
Turkum.
Tangachalilar - Squamata
Kenja turkum.
Kaltakesaklar - Sauria (Lacertilia)
Vakil. Ildam kaltakesak - Lacerta agilis L.
Kerakli materiallar va jihozlar: kaltakesak, suv iloni
yoki toshbaqa (ilo ji bo'lsa mashg'ulot oldidan endigina
o'ldirilgan kaltakesak), vannachalar, skalpel, qaychi, pinset,
preparo-val ninalar, to'g'nog'ich ninalar, paxta, doka ro'molcha,
qo'l lupasi. Tayyor fiksatsiya qilingan ho'l va quruq material-
lar (kaltakesak, suv iloni va toshbaqaning tashqi ko'rinishi va
ichi yorilgan holdagilari), sudralib yuruvchilar turli vakillari-
ning tulumlari hamda ulaming tashqi ko'rinishi, ichki tuzili-
shi, qon aylanish sistemasi sxemasi va siydik- tanosil sistemasi
aks ettirilgan jadvallar.
M ashg'ulot ning maqsadi: ildam kaltakesak misolida
sudra-lib yuruvchilar sinfi vakillarining tashqi va ichki tuzil-
ishini o'rganish.
Ishning mazmuni: dars o'tish uchun ilova qilingan ildam
kaltakesak bo'lmagan taqdirda kaltakesaklaming boshqa tur-
laridan ham foydalanish mumkin.
Kaltakesakni jonsizlantirish uchun usti mahkam yopiladi- gan
shisha idish solib, ichiga efir yoki xloroformda ho'llangan paxta
bo'lagi tashlanadi. 15—20 minut ichida shisha idishdagi
kaltakesak jonsizlanadi va o'rganishga tayyor bo'ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlikda yashovchi umurtqali
hayvonlarning birinchi sinfi hisoblanadi. Ular quruqlikda
yashashga moslashgan bir qator progressiv belgilari va xususi-
yatlari borligi bilan suvda ham quruqlikda yashovchilardan
farq qiladi.
Amfibiyalarga nisbatan sudralib yuruvchilarda markaziy nerv
sistemasi, ayniqsa bosh miyasi va sezgi organlari yaxshi rivoj-
langan. Bosh miya yarim sharlari nisbatan katta bo'lib, kulrang
miya moddasidan iborat po'stlog'i bor. Shuning uchun ham
reptiliyalarda nerv-reflektor faoliyati ancha murakkablashgan.
Sudralib yuruvchilaming progressiv xususiyatlari ulaming ske-
leti tuzilishi va rivojlanishida ham ko'rinadi. Yer ustida harakat
qilishi tufayli ulaming tanasi amfibiyalarnikiga nisbatan qism-
larga aniq bo'lingan. Boshining ancha harakatchanligini va sez-
gi organlaridan ko'proq foydalanish imkoniyatini beruvchi bo'yin
umurtqalarining ko'payishi va ayniqsa birinchi bo'yin umurtqa-
si — atlant, ikkinchi bo'yin umurtqasi — epistrofeyning yaxshi
rivojlanganligini alohida ko'rsatib o'tish lozim. Ulaming ko'p-
chiligida ko'krak qafasi hosil bo'lgan. Bu esa reptiliyalar nafas
olishining ancha takomillashganligidan dalolat beradi. Sudra-
lib yuruvchilar faqat o'pka orqali nafas oladi, yaxshi rivojlan-
gan traxeyasi va ikkiga bo'lingan bronxlari bor. Ulaming terisi
quruq, teri bezlari bo‘lmaydi, leiisi muguz tangachalar yoki
qalqonlar bilan qoplangan. Sudralib yuruvchilaming yuragi am-
fibiyalamikiga o'xshab uch kamerali bo'lsada, lekin ular- ning
yurak bo'lmalari orasida to'siq va yurak qorinchasida chala
to'siq paydo bo'lgan. Shuningdek, reptiliyalaming arterial oqi-
mi yurak qorinchasining turli joylaridan chiquvchi uchta mus-
taqil qon tomirga bo'lingan.
Sudralib yuruvchilaming ayirish organlari ham ancha ta-
komillashgan, ularda chanoq buyragi (metanefros) rivojlangan.
Amfibiyalardan farq qilib, sudralib yuruvchilaming barchasida
otalanish ichki. Ular asosan pergament yoki ohak moddadan
www.ziyouz.com kutubxonasi
iborat, qattiq po‘st bilan qoplangan yirik tuxumlarini quruqlik-
ka qo‘yadi. Tuxumda sariqlik moddasi ko‘p bo'ladi. Shuning
uchun ham ulaming rivojlanishi o'zgarishsiz boradi, ya’ni tu-
xumdan chiqqan bolasi voyaga yetgan ota-onasiga o'xshaydi.
Ayrim turlarigina suvda yoki quruqlikda tirik tug adi. Yuqori
umurtqali hayvonlardagi (qushlar va sutemizuvchilar) kabi sudra-
lib yuruvchilarda ham embrional rivojlanishida alohida holat —
murtak pardasi hosil bo'ladi. Murtak pardalarining biri — am-
niotik qavat nomiga qarab yuqori umurtqalilar (sudralib yuruv-
chilar, qushlar va sutemizuvchilar) amniotalar deb ataladi,
embrional rivojlanish davrida murtak pardasini hosil qilmay-
digan tuban umurtqalilar (to'garak og'izlilar, baliqlar va suvda
ham quruqlikda yashovchilar) esa anamniyalar deb ataladi.
Laboratoriya mashg'ulotida o'rganish uchun tayyorlangan
kaltakesakni yorib, ichki tuzilishini kuzatishdan oldin tashqi
tuzilishi bilan tanishib, gavdasining bo'limlarga bo'linishiga,
ya’ni bosh, bo'yin, tana, dum va oldingi hamda orqa oyoqla-
riga e’tibor bering. Terisini tekshirganda unga xarakterli belgi-
laridan bo'lgan muguz tangachalarini ko'zdan kechiring. Bo-
shida ko'zlarini joylashishi, ularni tashqi tuzilishiga hamda
burun va quloq teshiklarining joylashishiga e’tibor bering. Pinset
bilan kaltakesakning og'zini ochib, tishlari, uchi ikkiga ajral-
gan yupqa tilini qarab o'rganing. Kaltakesak tilini pinset bilan
oldingi tomonga cho'zib torting va uning tubidagi nafas teshi-
gi — xoanalarni, hiqildoqni, orqarog'ida esa qizilo'ngach
teshigini toping. Gavdasi bilan dum qismlarining chegarasida
joylashgan kloaka teshigini toping. Kaltakesakning oyoqlarini
ko'zdan kechiring va uning oyog'i quruqlikda yashovchi boshqa
umurtqali hayvonlar oyog'i singari tuzilganligiga, barmoqlari
uchida tirnoqlari borligiga e’tibor bering. Son qismining ostki
tomonidagi shoxsimon bo'rtmachalarga o'rnashgan qator teshik-
chalarni qorin tomondan izlab toping, bu teshiklar — son
teshiklaridir.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
