Мавзу: Фалсафа фанининг предмети, ма=сади, вазифалари ва муаммолари

XXI asrni O‘zbekistonda shaharsozlik estetikasida tub
burilish davri deyish mumkin. Bugungi kunda, shaharlarda
nafaqat tarixiy obidalar qayta tiklandi, balki ziyoratgohlar
obodonlashtirildi, qator zamonaviy kasb-hunar kollejlari,
maktablar, zavodlar, fabrikalar, sport maydonlari,
shifoxonalar, mehmonxonalar, istirohat bog‘lari, xiyobonlar,
bozorlar, yo‘llar, ko‘priklar, savdo majmualari, favvoralar,
gulzorlar barpo etildi. 
Dizayn va uning estetik xususiyatlari.
Italyanchada loyiha, rasm ma’nolarini anglatuvchi
disegno so‘zi o‘rta asrlarda inson tabiatida mavjud bo‘lgan ijodkorlik xususiyatlarini ham
ifodalagan. Ammo, “ingliz tilidagi design so‘zi birinchi marta 1919 yil ingliz rassomi Djozef Sinelo
tomonidan sanoatda ishlab chiqarilgan narsalar namunasiga nisbatan qo‘llanilgan. Bunda u aniqroq
ifodalash uchun industrial so‘zini kiritib «industrial design“ sanoatga, uning taraqqiy etgan mashina
texnikasi va seriyali ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan yangi badiiy predmetli ijod sohasini
anglatuvchi so‘z birikmasini qo‘llaydi. Vaqt o‘tishi bilan bu ibora xalqaro ahamiyatga ega bo‘lib
bordi.”
Dizayn avval narsa va buyumlar olamini estetik va funksional sifatlarini shakllantirish
maqsadiga qaratilgan loyihalash faoliyati bo‘lsa bugunga kelib inson faoliyatining barcha yo‘nalish
va ko‘rinishlarini qamrab olib, nufuzli, keng tarqalgan ijodiy faoliyatga aylandi. Narsa va
predmetlar, atrof-muhitni loyihalar ekan dizayner ayni paytda inson va uning hayot tarzini ham
loyihalaydi. 

---

Dizayn estetikaning ijodiy faoliyat turiga mansub bo‘lib, uning maqsadi sanoat mahsulotlari
shakli va sifatini baxolash, belgilashdan iborat. Bu xususiyatlar mahsulotning tashqi belgilarini
qamrab oladi, shu bilan birgalikda mahsulotni xaridor-iste’molchi nuqtai nazarida ham, tayyorlab-
etkazib beruvchi nuqtai nazaidan bir butunlikka olib keluvchi funksional va strukturaviy
aloqadorligini ham o‘z ichiga oladi. Dizayn amaliy san’at sohalarini sanoat olamiga ham tadbiq
etib, mahsulot shaklini faqat mantiqiy tuzilish, maqsadga muvofiq emas balki, hissiyotlarga ta’sir
etishini ta’minlaydi. 
Dizayn jamiyatning ilmiy-texnik va estetik darajasini ham ko‘rsatadi. Bu kundalik
amaliyotimizda qo‘llaydigan mehnat qurollaridan tortib, uy jihozlari-yu, kommunikatsiya vositalari
televizor, kompyuterlarda ham namoyon bo‘ladi. Insoniyat uchun yaratilgan buyumlar bir-birini
to‘ldirishi hamda estetik qimmatga ega bo‘lishi lozim. Negaki ular insonning jismoniy-biologik,
ruhiy-estetik rivojlanishiga xizmat qilmog‘i kerak. Bu vazifaning bajarilishi nafaqat dizaynerga,
balki iste’molchiga ham bog‘liq. Iste’molchi yoki haridor o‘z didiga mos narsani tanlaydi, xarid
jarayoni tovarga faol munosabat shakliga aylanadi. Ana shunday munosabatga loyiq bo‘lishi uchun
tovarning shakli muhim ahamiyatga ega. Avvalo go‘zal va sifatli, qulay narsalargina xaridor
e’tiborini qozonadi. SHunda tovarning umumezonga javob beradigan estetik qadriyat sifatida qabul
qilinishi ro‘y beradi va u ishlab chiqarishning xaridorga, xaridorning esa ishlab chiqarishga estetik
ta’sirini ta’minlaydi.
Utilitar va estetik qonuniyatlarning birligi, chambarchas aloqasi dizaynning o‘ziga xos
xususiyatni tashkil etadi. Utilitar xususiyatlar deganda - foydalilik, funsionallik, qulaylik,
texnologik tejamlilik va konstruktiv xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. Estetik prinsiplar esa go‘zallik,
nafislik, badiiylik, obrazlilikni o‘z ichiga oladi. Bugungi kunda texnika estetikasi mehnat
vositalaridan tortib ishlab chiqarish jarayonining moddiy shart-sharoitlarini ham o‘z ichiga oladi. U
ishlab chiqaruvchining ish faoliyati, mehnat sharoitiga ta’sir ko‘rsatadi, mashina-yu uskunalarni
yangilash, yaxshilashdan tortib, ularning ish joylarida estetik muhitni yaratish, ularning ijodkorlik
qobiliyatlarini yuzaga chiqarishini ta’minlashni ham o‘z oldiga qo‘yadi. Demak inson badiiy-texnik
faoliyatning xususiyatlari va qonuniyatlarini ochib berish texnika estetikasining vazifasidir. Dizayn
esa dunyoqarashga ham tegishli va umumiy estetik nazariyaning tarkibiga kiradi.
Inson hayoti, faoliyati nafaqat tabiiy ehtiyojlarga, balki o‘zi tomonidan yaratilgan narsalar
olamiga ham bog‘liq. Inson o‘zini qurshab turgan olamning qanday bo‘lishini ko‘p hollarda o‘zi
belgilaydi. Ana shu jarayonning asosida esa zamonaviy amaliyotning muhim ko‘rinishi hisoblangan
narsalar olamini badiiy loyihalash masalasi yotadi. 
Fan-texnikaning taraqqiy etib borishi natijasida badiiy loyihalash ham takomillashib boradi.
Dastlabki yaratilgan texnika vositalarini kishilar go‘zallik olamiga mutlaqo begona bo‘lgan hodisa
sifatida idrok etishgan edi. Keyinchalik loyihachilar tomonidan texnikaga nisbatan badiiy
yondashuv natijasida u o‘zining avvalgi dag‘al, qo‘pol, noqulay, insonni cho‘chitadigan ko‘rinishini
yo‘qotdi. Endilikda texnika o‘zining bejirimligi, qulayligi, jozibasi bilan «insoniylama» boshladi.
Mazkur holatning rivojlanib borishi bilan birga texnika loyihasiga nisbatan ikki xil munosabat ham
shakllanib bordi. Birinchidan, loyihaning asosida texnikaning mexanik faoliyati, uning ishlash
jarayoni ko‘zda tutilgan bo‘lsa, ikkinchidan, uning tashqi ko‘rinishiga e’tibor qaratildi. Keyinchalik
mazkur ikki munosabatning uyg‘un faoliyati natijasida mashinalashgan ishlabchiqarishning
«insoniylashgan» yangi uchinchi olami, zamonaviy ibora bilan aytganda-dizayn yuzaga keldi. 
Dizayn go‘zallik bilan hamkorlikda taraqqiy etib boradi. Holbuki, buyumni badiiy
loyihalashtirishda uning shakli bilan mazmuni hamohang, mos bo‘lishi kerak. Qisqasi, dizayndagi
estetik talab shaxsning moddiy ehtiyoji bilan birga ma’naviy ehtiyojini ham qondira olgandagina
o‘zida go‘zallikni namoyon ettiradi. 

---

Mustaqillikdan so‘ng aholi turmush darajasining yuksalayotganligi, estetik madaniyatning
takomillashib boryotganini kuzatish mumkin. Bunda dizayn katta rol o‘ynamoqda. Dizayn moddiy
ishlab chiqarish muhitini estetik qayta qurish, uning insonning manfaatlari va ehtiyojlariga mos
keltirishga xizmat qiladi. Dizaynning zaruriyatga aylanishi esa faqat zamonaviy ilmiy-texnikaning
taraqqiyotigagina emas, balki ommaviy ishlab chiqarish va ommaviy madaniyat darajasining
yuksakligiga ham bog‘liqdir. 
Dizayn estetikasi bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar muallifi N.Abdullaeva dizayn yoki badiiy
loyihalash texnika estetikasining tarkibiy qismi ekanligini uqtiradi. Uning fikriga ko‘ra, dizayn
texnika estetikasining ijtimoiy-falsafiy mohiyatini, hozirgi davrdagi ahamiyati, san’at bilan o‘zaro
aloqadorligi, buyumlar olamining estetik muammolarini o‘rganadi. Dizayn ishlab chiqarishda
go‘zallik va foydalilikning uyg‘unligini taqozo etadi. Iqtisodiy, utilitar, texnologik jihatlar bilan
birgalikda buyumlarning estetik qimmati ham muhim ahamiyatga ega. Negaki, u insonda ma’naviy
zavq uyg‘otibgina qolmay, moddiy ishlab chiqarish jarayoniga samarali ta’sir ko‘rsatish
xususiyatiga ega.
Dizaynning estetik mohiyati uning san’at bilan aloqadorligida ham namoyon bo‘ladi. Bizga
ma’lumki dizaynning san’at bilan hamkorligi o‘ziga xos bo‘lib, bu xususida tadqiqotchilarning
fikrlari turlichadir. “Dizayn-abstrakt san’at” (Genrbert Rid), “Dizayn san’at emas” (Gloag,
Eshford), “iste’mol predmeti badiiy asar funksiyasini bajarishi mumkin emas, u san’at taqdiri bilan
mos kela olmaydi”(T.Maldonado), “dizaynnning maqsadi go‘zal shakl va narsalar dunyosini
yaratishdan iborat bo‘lib, ular sivilizatsiyamizning chinakam xarakterini ochib berishi lozim”
(D.Ponti) deb ta’kidlashgan. 
Darhaqiqat, dizayn sohasini aniqlash juda murakkab, ayrim vaqtda ular san’at bilan o‘zaro
qorishib ketadi. Har ikkalasi ham ijodiy faoliyat ekanligi, inson ma’naviy va moddiy ehtiyojlarini
qondirishga xizmat qilishi, estetik qonuniyatlar asosida vujudga kelishi ularning chambarchas
aloqadorligini ko‘rsatadi. San’atning kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud bo‘lib ularning
asosida ikki xil mazmun yotadi. Biri u o‘yin natijasida, ikkinchisi esa mehnat. San’at o‘yindan kelib
chiqqan, chunki unda majburiylik yo‘q, san’at avalo inson ma’naviy ehtiyoji natijasi degan fikr asos
sifatida olinadi. Dizayn san’atni istisno qilmasada bizning nazarimizda mehnat natijasida vujudga
keladi. CHunki hunarmand ko‘zga yasaydi, unga ishlov beradi, bezaydi bu uning mehnatining
tarkibiy qismi hamdir. U majburiyat bilan bog‘liq, maqsadga yo‘naltirilgan ijtimoiy hodisa va
mehnatdan manfaatdorlik mavjud. YUqorida ta’kidlanganidek xalq amaliy san’ati haqida gap
ketganda bu yanada yaqqolroq namoyon bo‘ladi.