Мавзу: Фалсафа фанининг предмети, ма=сади, вазифалари ва муаммолари

5.
Turli
falsafiy yo‘nalishlarni
har xil asoslar: etakchi falsafiy muammolar
(ibtido muammosi, dunyoni bilish muammosi va boshqalar)ga munosabat, usul,
mavzu asosi, klassik meros va bashqalarga munosabat bo‘yicha guruhlashtirish
mumkin.
Falsafiy yo‘nalishlar dunyo ibtidosining tabiati to‘g‘risidagi masalada u
moddiy yoki g‘oyaviy yagona substansiya – monizm, teng huquqli mustaqil (moddiy
va ruhiy) – dualizm, ko‘pchilik substansiyalardan iborat plyuralizm deb e’tirof
etiladiganlarga bo‘linadi. Falsafa tarixida dualizmning eng mashhur vakili fransuz
faylasufi R.Dekart (1596-1650), plyuralizmniki nemis faylasufi G. Leybnits (1646-
1716) bo‘lgan.
Monizm
falsafa tarixida ikki: materialistik va idealistik shaklda mavjud.
Materializm
ruhiy ibtidoga qadar ham va unga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud
bo‘lgan tabiat, moddiy substansiya birlamchiligidan kelib chiqadi. Materializmning
o‘zi turli xususiy tarixiy shakl va oqimlarga bo‘linadi: qadimgi, hamma narsa tabiiy
«unsurlar»dan biri, ya’ni suv (Fales), havo (Anaksimen), olov (Geraklit) yoxud
ularning qatori suv, havo, olov va tuproq (chorvaklarning qadimgi hind maktabi,
Empedokl), suv, havo, olov, tuproq va metallga (qadimgi xitoy falsafasida)
asoslangan deb tushunuvchi oddiy materializm; YAngi davr metafizik materializmi
(Gobbs, Lokk); antropologik materializm (L. Feyerbax); dialektik materializm (K.

---

Marks, F. Engels); ilmiy materializm (G. Feygl, J. Smart); emerjentistik materializm
(J. Margolis, M.Bunge) va hokazolar. Izchil materializm (materialistik monizm),
materializmning u yoki bu shaklda ilohiy turtki – deizm yoki tabiat bilan olloh aynan
bir – panteizm degan g‘oyani ilgari suruvchi shakllar to‘g‘risida ham gapirish
mumkin.
Idealizm
ruh va ong birlamchiligidan, shaxsiy ong (sub’ektiv idealizm) yoki
shaxsdan tashqari ruhning mutlaq g‘oyaligi (ob’ektiv idealizm)dan kelib chiqadi.
Xitoy faylasufi Van YAn-Min (1472-1528), ingliz episkopi D. Berkli (1685-1753),
«esse-percipl» (lat. mavjud bo‘lmoq - demak idrok qilinadi) prinsipini ilgari surgan
nemis faylasufi I.Fixte (1762-1814) sub’ektiv idealizmning yirik namoyandalari
edilar. Empiriokrititsizm, neopozitivizm, neokantchilik va boshqa qator falsafiy
maktablar