O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Mazmun va shakl
. 
Falsafada mazmun va shakl kategoriyasi narsa, hodisalarning 
mavjudligi va rivojlanish jarayonini bilish usuli sifatida muhim ahamiyatga ega. 
Mazmun — narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonidagi sistemani tashkil qilgan 
elementlarning strukturaviy bog’lanishi bo’lib, uni boshqa sistemalardan farqini 
belgilaydigan aloqadorliklar va munosabatlarini ifodalaydi. 
Shakl esa — sistemani tashkil qilgan elementlarning strukturaviy bog’lanishlari, 
aloqadorliklari, munosabatlarining ifodalanishidir. Hozirgacha falsafiy adabiyotlarda 
mazmun va shakl o’rtasidagi bog’lanishlarni bir-biridan ajratib tahlil qilish an’anaviy 
xarakterga ega. Ya’ni, mazmunning o’zgarishi shaklning o'zgarishiga olib keladi, 
degan xulosa ustuvor bo’lgan. Vaholanki, sistemaning elementlari strukturaviy 
boglanishlarsiz, aloqadorliklarsiz mavjud bo’lishi mumkin bo’lmaganligidek mazmun 
va shakl ham bir-birisiz mavjud bo’la olmaydi. Biz faqat nisbatan mustaqil bo’lgan 
mazmun va shaklni bilish xususiyatiga qarab, shunday mantiqiy xulosaga kelishimiz 
mumkin. Boshqacha qilib aytganda, mazmun va shakldagi har qanday juziy o'zgarish 

---

170 
ham bir-biridagi o'zgarishlarni taqozo qiladi, faqatgina biz ularni bilib olgan yoki 
bilmagan bo’lishimiz mumkin. Masalan, suvning agregat holati, shakli o’zgarishi 
bilan uning mazmuni ham o’zgaradi. Ya’ni, suv bug’ holatida chanqoqni 
qondirmaydi, o’simliklarni sug’orish uchun yaramaydi. Bundan tashqari, 
elementlarning strukturaviy bog’lanishlari sistemaning xarakterini belgilashidan kelib 
chiqib aytadigan bo’lsak, strukturaviy bog'lanishlar shakl sifatida sistemaning 
mazmunini ham belgilab turadi. Shunga ko’ra, shaklni mazmunga nisbatan 
«ikkilamchi» deyish noo’rindir. Bunga ijtimoiy hayotdan misol keltiradigan bo’lsak, 
demokratiya boshqarishning shakli sifatida jamiyatning mazmunini belgilab turadi. 
Falsafada mazmun va shakl kategoriyasini boshqa kategoriyalar tizimidan 
ajratib olib, nisbatan mustaqil tahlil qilganda, unga insonlarning muayyan manfaatlar 
va ehtiyojlar asosida yondashishlarini alohida e’tiborga olish kerak. Bu umuman 
mazmun va shaklning obektiv xarakteriga putur yetkaza olmasa ham, ularni 
baholashdagi subektiv, muqobil qarashlarda o’z ifodasini topadi.