O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Nominal ta’riflar
yordamida predmetni tasvirlovchi murakkab ifodalar yangi 
termin bilan almashtiriladi hamda uning ma’nosi aniqlanadi. Masalan, «Mantiq» 
sо‘zigrekcha «logos» sо‘zidan olingan bо‘lib, tushuncha, fikr, sо‘z, qonuniyat kabi 
ma’nolarga ega», desak, “mantiq” tushunchasiga nominal ta’rif bergan bо‘lamiz. «Til 

---

271 
belgilarini о‘rganuvchi fan semiotikadir», degan ta’rif ham nominal ta’rifga misoldir. 
Real ta’rifda 
predmetning muhim belgisi aniqlanadi. Masalan, «Atom – 
moddaning yadro va elektronlardan tashkil topgan zarrachasi», degan ta’rif real 
ta’rifdir. 
Real ta’rif aniq va noaniq kо‘rinishda bо‘lishi mumkin. Aniq real ta’rif 
predmetlarning muhim belgilarini tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri kо‘rsatib beradi. Noaniq real 
ta’rifda esa tushunchaning mazmuni yordamchi vositalar orqali ochib beriladi. 
Masalan, о‘qigan parchamizda notanish terminlar uchrab qolganda, uning ma’nosini 
lug‘atdan foydalanmay, boshqa sо‘zlarning ma’nosiga qarab aniqlashimiz mumkin. 
Aniq real ta’rifning ikki asosiy turi mavjud: 1) yaqin jinsi va tur belgisini 
kо‘rsatish orqali ta’riflash; 2) genetik ta’rif. 
Yaqin jinsi va tur belgisini kо‘rsatish orqali ta’riflash real ta’rifning eng kо‘p 
ishlatuvchi turi bо‘lib, u ikki bosqichdan tashkil topadi. Birinchi bosqichda 
aniqlanuvchi tushunchaning yaqin jinsi topiladi. Bunda uning mazmuni qisman ochib 
beriladi. Ikkinchi bosqichda aniqlanuvchi tushunchaning shu jinsga kiruvchi boshqa 
tur tushunchalardan farqi aniqlanadi, ya’ni uning tur belgisi kо‘rsatiladi. Shu tariqa 
mazkur tushuncha mazmunining qolgan qismi ochib beriladi. Masalan, bizning 
oldimizda «metafora» tushunchasi mazmunini aniqlash vazifasi turibdi, deylik. 
Bunda, avval aniqlanuvchi tushunchaning yaqin jinsi topiladi: u «sо‘z» 
tushunchasidir. «Metafora sо‘zdir» deyish bilan «sо‘z» tushunchasi mazmunida fikr 
qilinadigan muhim belgilarning metaforaga ham tegishli ekanligini kо‘rsatamiz, ya’ni 
«metafora» tushunchasi mazmunini tashkil etuvchi umumiy belgilarni aniqlaymiz. 
Sо‘zning kо‘chma uning tur belgisi, ya’ni individual belgisi hisoblanadi. Bu tur 
belgini yaqin jinsga qо‘shib «Metafora kо‘chma ma’noda ishlatiladigan sо‘zdir», 
degan tо‘la ta’rif hosil qilamiz. Shu tariqa eng qisqa yо‘l bilan, ya’ni yaqin jinsi va 
tur belgisini kо‘rsatish bilan tushunchaning mazmunini aniqlaymiz.