O’zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muxandislik-texnologiya instituti turdali toshmirzayevich malikov

Genetik ta’rifda
aniqlanuvchi tushunchaning mazmuni u ifodalagan 
predmetning kelib chiqishini kо‘rsatish orqali ochib beriladi. Masalan, «Oksid 
metallarning kislorod bilan reaksiyaga kirishishi natijasida hosil bо‘lgan kimyoviy 
birikmadir», degan ta’rif genetik ta’rifga misoldir. Bu ta’rifning mantiqiy tarkibi 

---

272 
yaqin jinsi va tur belgisini kо‘rsatish orqali ta’riflash bilan bir xildir. 
 
Tayanch iboralar:
mantiq va mantiq ilmi, predmet belgisi, predmetlar sinfi, 
tushuncha, tushunchaning mazmuni, tushunchaning xajmi, tushunchaning turlari, 
tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlar, tushunchani chegaralash, tushunchani 
umumlashtirish, tariflash, tasniflash,tushunchani bo‘lish. 
Takrorlash uchun savollar 
1.
Mantiq fanining predmeti va ahamiyati. 
2.
Tafakkurning mantiqiy shakllari va qonunlari 
3.
To‘g‘ri muhokama yuritishning mantiqiy tamoyillari: fikming aniqligi, 
izchilligi va etarli asosga ega bo‘lishi. 
4.
Mantiq ilmining fanlar tizimidagi o‘rni.. 
5.
Tushunchalarning shakllanish va qo‘llanishi. 

---

273 
11-MAVZU. MULOXAZA. XULOSA CHIQARISH – TAFAKKUR SHAKLI 
SIFATIDA.
 
Voqelikni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga ega bо‘ladi. Bu bilimlar 
abstrakt tafakkur yordamida, mavjud bilimlarga asoslangan holda vujudga keladi. 
Bunday bilimlarni hosil qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, deb ataladi. 
Xulosa chiqarish 
– bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma’lum qoidalar 
yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqaruvchi shaklidir. 
Xulosa chiqarish asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga о‘tish jarayonidan 
tashkil topadi. Tо‘g‘ri xulosa chiqarish uchun, avvalambor, asoslar chin 
mulohazalardan iborat bо‘lishi, о‘zaro mantiqan bog‘lanishi kerak. 
Masalan, Arastu – mantiq fanining asoschisi va Platon yunon faylasufidir degan 
ikki chin mulohazadan xulosa chiqarib bо‘lmaydi. Chunki bu mulohazalar о‘rtasida 
mantiqiy aloqadorlik yо‘q. 
Xulosa asoslari va xulosa ham о‘zaro mantiqan bog‘langan bо‘lishi shart. 
Bunday aloqadorlikning zarurligi xulosa chiqarish qoidalarida qayd qilingan bо‘ladi. 
Bu qoidalar buzilsa, tо‘g‘ri xulosa kelib chiqmaydi. Masalan, «Talaba A – a’lochi» 
degan mulohazadan «Talaba A – odobli», deb xulosa chiqarib bо‘lmaydi. 
Xulosa chiqarish xulosaning chinlik darajasiga kо‘ra, aniqrog‘i, xulosa chiqarish 
qoidalarining qat’iyligiga kо‘ra hamda xulosa asoslarining soni va fikrning harakat 
yо‘nalishiga kо‘ra bir qancha turlarga bо‘linadi. 
Mazkur tasnifda xulosa chiqarishni fikrning harakat yо‘nalishi bо‘yicha turlarga 
ajratish nisbatan mukammalroq bо‘lib, u xulosa chiqarishning boshqa turlari haqida 
ham ma’lumot berish imkonini yaratadi. Xususan, deduktiv xulosa chiqarish zaruriy 
xulosa chiqarish, induktiv xulosa chiqarish (tо‘liq induksiyani hisobga olmaganda) va 
analogiya ehtimoliy xulosa chiqarish deb olib qaralishi, bevosita xulosa chiqarish esa 
deduktiv xulosa chiqarishning bir turi sifatida о‘rganilishi mumkin.